Mövzu 1 Mikroiqtisadiyyatın predmeti və metodu. Plan

3.Mikroiqtisadiyyatın öyrənilməsinin zəruriliyi.
Mikroiqtisadiyyatın öyrənilməsinə vaxt ayırmağa, buna əmək sərf et­məyə dəyərmi? Bu suala tanınmış iqtisadçı Con Meynard Keyns (1889-1946) belə cavab vermişdir: «Iqtisadçı­ların və siyasi xadimlərin ide­­yaları… düşünül-düyündən daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Dün­ya­nı məhz onlar idarə edirlər. Özlərini intellektual təsir imkanlarına malik olan əməli iş adamları hesab edənlər keçmişin hər hansı bir iq­tisad­çı­sı­nın quludur»¹.

Bunun nə dərəcədə həqiqətə uyğun olduğunu əsaslandırmaq üçün iqtisadi nəzəriyyənin yerinə yetirdiyi vəzifələri nəzərdən keçirək.

Hər bir elm kimi iqtisadi nəzəriyyə də müəyyən vəzifələri ye­ri­nə yetirir. Onun başlıca vəzifələrindən biri cəmiyyətin iqtisadi həya­tın­da baş verən hadisə və prosesləri öyrənmək və aydınlaşdırmaqdan iba­rət­dir. Bu, onun idrak funksiyasıdır.

Hər bir elmin nəzəri müddəaları ictimai həyatda nə qədər tez tət­biq edilirsə və özünü nə qədər tez doğruldursa, rəhbərlik üçün əsas və cəmiyyətin dəyişdirilməsində əməli nəticələr verirsə, onlar bir o qədər də­yərli olurlar. Ona görə də iqtisadi nəzəriyyə faktları sadəcə olaraq təs­vir etməklə kifayətlənmir. Bu fundamental elm iqtisadi həyatın də­rin­liklərinə nüfuz edir, iqtisadi prosesləri idarə edən qanunları aşkara çı­xarır və onlardan istifadə olunması yollarını göstərir. Bunlar iqtisadi nə­zəriyyənin idrak funksiyasının, onun, indi haqqında söhbət gedən ikin­ci – əməli funksiyası ilə əlaqədar olduğunu göstərir.

Iqtisadi nəzəriyyə həm də adamlarda siyasi və iqtisadi şüuru, təfəkkürü formalaşdırmaq vəzifəsini yerinə yetirir. O, bu vəzifəni real ger­çəkliyi aşkara çıxarmaq və ümumiləşdir­mək yolu ilə həyata keçirir. Əgər o baş verən prosesləri nəzəri cəhətdən aydınlaşdırmırsa, yığılıb qal­mış prob-lemlərə tənqidi yanaşmırsa və əməli vəzifələri düzgün həll et­mək üçün nəticə çıxarmırsa, onda onun bütün müddəaları havadan ası­lı qalır, özünün həyatiliyini itirir.

Iqtisadi nəzəriyyənin vəzifələrindən biri də onun bir sıra sahə (sə­nayenin, kənd təsərrüfatının, nəqliyyatın, təhsi­lin və s. iq­ti­sa­diy­yat­la­rı) və funksional (əmək iqtisadiyya­tı, maliyyə və kredit, pul tədavülü, marketinq, menecment və s.) elmlər üçün metodoloji əsas olmasıdır. Bu metodoloji əsas isə keç­mi­şin dahi iqti­sadçıları Adam Smitin, David Rikardonun, Con Styuart Mil­lin, Karl Marksın və Con Meynard Keynsin əsərlərinin təsiri al­tın­da yaranmışdır.

Beləliklə, iqtisadi nəzəriyyənin yerinə yetirdiyi vəzifələr belə bir nəticə çıxarmağa imkan verir deyək ki, onu öyrən­mək üçün vaxt ayır­ma­ğa, əmək sərf etməyə dəyər. Ona görə də hazırda iqtisadi siyasətlə məş­ğul olan dünya liderlərinin iqtisadçılarla məsləhətləşmələri, onların töv­siyələrini nəzə­rə almaları adi hala çevrilmişdır. Indi iqtisad-çılar hö­ku­mət or­qanlarında, parlamentlərdə yüksək vəzifə tuturlar. Məsə­lən, ABŞ prezidenti onun iqtisadi şurasına daxil olan iqtisadçı – məs­lə­hət­çi­lə­rin tövsiyələrindən daim istifadə edir. «ABŞ prezidentinin iqtisadi mə­ru­zəsində» işsizlik və inflyasiya, iqtisadi artım və məhsuldarlıq, vergilər və dövlət xərcləri, yoxsulluq və qeyri-bərabərlik, tədiyə balansı və bey­nəl­xalq valyuta sistemi, iş verənlərlə işləyənlər arasında qarşılıqlı mü­na­si­bətlər, ətraf mühitin çirklənməsi, rəqabət və inhisar əleyhinə qa­nun­vericiliyə riayət olunması və b. iqtisadi problemlər xüsusi yer tutur.

Gündəlik həyatımızda rastlaşdığımız konkret prob­lem­lərin ək­sə­riyyəti iqtisadi məzmuna malikdir. Bunlar ayrı-ayrı bazarlarda, əm­­təə və fond birjalarında qiy­mətlərin qalxıb-enməsi­nin sə­bəb­ləri, ayrı-ayrı ölkələrdə xalqın ri­fa­hı­nın səviyyəsi və «key­fiy­yəti», istehsalın «Isveç modeli»nin və Azər­bay­can Demokra­tik Respublikasının (1918-1920) iqtisadi platformasında nə­zərdə tutulan iqtisadi məsələlərin və indiki Azərbaycan cəmiyyətində ge­dən sosial-iqtisadi proseslərin mahiyyəti, aztəminatlı ailələrin sosial mü­dafiəsinin təşkili, yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşmasında döv­lət mülkiyyətinin özəl­ləş­di­rilməsinin rolu, vergilər, onların məzmunu, büd­cənin gəlirləri, xərcləri və s ibarətdir. Bütün bunlar cəmiyyətin iqtisadi həyatında çox mühüm rol oynayırlar. Təbiidir ki, cəmiyyətdə gedən so­sial-iqtisadi proseslərdən baş çıxarmaq, hərtərəfli informasiyaya ma­lik olmaq, qarşıya çıxan suallara inandı­rı­cı cavablar vermək istəyən hər kəs iqtisadi təfəkkürə malik olmalıdır.

Iqtisadi nəzəriyyənin bizneslə məşğul olanlar tərəfindən öy­rə­nil­məsinin xüsusilə böyük əhəmiyyəti vardır. Çünki iq­ti­sadi sistemin ma­hiyyəti və xarakterini daha yaxşı başa düşən, inflyasiyanın səbəbləri və nəticələri haqqında aydın təsəvvürə malik olan müəssisə rəhbəri, hə­min dövrdə və­ziy­yətdən çıxmaq üçün başqalarına nisbətən daha ağıllı qə­rar­lar qəbul edə bilir. Bunun nəticəsidir ki, iri şirkətələrin idarə olun­masına iqtisadçıları daha çox cəlb edirlər ki, bun­lar da in­for­ma­si­ya­ları toplamaq və təhlil etmək əsasında səmərəli qərarlar qəbul et­mək­lə məşğul olurlar.

Lakin iqtisadi nəzəriyyə çox böyük əməli əhəmiyyətə malik ol­sa da, onun tədqiqat obyektində nəzəri problemlər üstünlük təşkil edir və o, daha çox ümumi əhəmiyyət kəsb edən problemləri öyrənir. Bütün bun­lara əsasən demək olar ki, cəmiyyətdə gedən sosial-iqtisadi pro­ses­lər­dən baş çıxar­maq üçün iqtisadi nəzəriyyənin öyrənilməsinin çox bö­yük əhəmiyyəti vardır. Doğrudur, həyatda heç bir iqtisadi təlim gör­mə­miş elə adamlara, o cümlədən mütəxəssislərə rast gəlinir ki, onlar cəmiyyətdə gedən çox mürəkkəb iqtisadi proses­lərdən düzgün baş çı­xa­rır, çevikdirlər və yaranmış vəziyyətlə əlaqədar tez manevr etməyi yax­şı bacarırlar. Bütün bunlara baxmayaraq, hər cür inikas kimi, so­sial-iqtisadi münasibətlərin inikası olan iqtisadi təfəkkür də mürəkkəb və ziddiyyətli olduğu, bəzi hallarda hətta alda­dı­cı və təhrif olunmuş şə­kil­də göründüyü, cəmiyyətin inkişafı­na əks təsir göstərə bildiyi üçün iq­ti­sadi nəzəriyyənin öyrənilməsi ilə hamının müntəzəm məşğul olması ol­duq­ca vacibdir. P. Samuelsonun təbirincə, iqtisadi nəzəriyyənin öyrənilməsi ilə müntəzəm məşğul olmayan adam musiqi əsərinə qiymət verməyə cəhd göstərən kar adama bənzəyir.