Mövzu 1 Təhlükəsizliyin sistemli təhlili və təhlil üsulları

Proqnozlaşdırmanın əsas funksiyaları:

1. 
   İqtisadi, sosial, elmi-texniki proseslərin və tendensiyaların elmi analizi.
   

Elmi analiz 3 mərhələdə aparılır: retrospeksiya, diaqnoz, prospeksiya.

Retrospeksiya dedikdə, proqnozlaşdırma obyektinin sistemli təsvirini almaq üçün onun inkişaf tarixinin tədqiqatı keçirilən proqnozlaşdırma mərhələsi başa düşülür. Bu mərhələdə proqnozlaşdırma üçün lazım olan məlumatların, mənbələrin toplanması, saxlanması və işlənməsi, mənbələrin tərkibinin, retrospektiv məlumatların ölçülməsi və təqdim olunması metodlarının optimallaşdırılması, proqnozlaşdırılan obyektin strukturunun, xarakteristikalarının tam formalaşdırılması yerinə yetirilir.

Diaqnoz mərhələsində proqnozlaşdırılan obyektin inkişaf tendensiyasının, proqnozlaşdırma modellərinin və adekvat metodlarının seçilməsi məqsədilə obyektin sistemləşdirilmiş təsviri tədqiq edilir.

Prospeksiya – proqnozlaşdırılan obyektin gələcək inkişaf proqnozu hazırlanan, proqnozun düzgünlüyünün, dəqiqliyinin, əsaslılığının qiymətləndirilməsi keçirilən, proqnozlaşdırma prinsipləri (sintez) əsasında konkret proqnozların birləşdirilməsi yolu ilə proqnoz məqsədlərinin reallaşması həyata keçirilən proqnozlaşdırma mərhələsidir. Prospeksiya mərhləsində proqnozlaşdırılan obyekt haqqında çatışmayan məlumatlar aşkar edilir, əvvəlcədən alınmış məlumatlar dəqiqləşdirilir, daxil olmuş yeni məlumatlara uyğun olaraq proqnozlaşdırma obyektinin modelinə düzəlişlər edilir.

2. 
   Müəyyən bir dövrdə və konkret şəraitdə təsərrüfatın inkişafındakı sosial-iqtisadi hadisələrinin obyektiv əlaqələrinin tədqiqatı.
   

Fasiləsiz xarakterli proqnozlaşdırmada onun obyektinin analizi də fasiləsiz keçirilir, proqnozların formalaşmasının bütün mərhələlərini müşaiyət edir və bununla da real obyekt və proqnostik model arasında əks əlaqə təmin edilir.

3. 
   Proqnozlaşdırma obyektinin qiymətləndirilməsi determinləşmə (müəyyənlik) və qeyri-müəyyənlik aspektlərinin birləşməsinə əsaslanır.
   
4. 
   İqtisadi və sosial inkişafın obyektiv variantlarının aşkarı.
   
5. 
   Müəyyən qərarların əsaslandırılmış şəkildə seçilməsi üçün elmi materialların toplanması.
   

Proqnozlaşdırma funksiyalarının reallaşması iki yanaşma: axtarış və normativ yanaşma əsasında həyata keçirilir.
PROQNOZLAŞDIRILMANIN İNFORMASİYA TƏMİNATI -
Proqnozlaşdırma prosesi mahiyyətcə, informasiyanın işlənməsi prosesidir: girişdə – obyekt, hadisə və prosesin keçmişi haqqında informasiyalar, çıxışda isə – onların gələcəyi haqqında ehtimal olunan məlumatlar olur.

Dəqiq informasiya olmadan dəqiq proqnoz ola bilməz.

İnformasiya mənbələri xarici və daxili mənbələrə bölünürlər.

İnformasiyanın daxili mənbəsi – proqnozlaşdırılan obyekt haqqında statistik məlumatlar, hesabatlar, rəhbərliklərin hesabatları, personalın məlumatları, maliyyə və s. hesabatlardır. Daxili mənbələrdən alınan verilənlər adekvat (tam uyğun) informasiya hesab olunur. Bu halda proqnozlaşdırma ona əsaslanır ki, keçmişdə müşahidə olunan tendensiyalar gələcəkdə də saxlanılır.

Analiz üçün statistika yetərli və ya yararlı olmadıqda, daxili mənbələrin verilənlərinə xarici mənbələrdən alınan informasiyalar əlavə olunur. Xarici informasiya mənbəsinə misal olaraq BMT, ATƏT, MAQATE və digər təşkilatları, dövlət orqanlarının qanunları, qərarları, göstərişləri, rəsmi statistik məlumatları, konfrans materiallarını, internet məlumatlarını və s. göstərmək olar.

İnformasiya birinci və ikinci verilənlərdən istifadə etməklə alınır.

Birinci verilənlər konkret problemin həlli məqsədilə xüsusi olaraq keçirilən tədqiqatlar nəticəsində alınır. Belə verilənlər müşahidə, ölçmə, sorğu və eksperimental tədqiqatlar yolu ilə alınır və toplanır.

İkinci verilənlər daxili və xarici mənbələrdən, verilmiş tədqiqat məqsədindən fərqli olan digər məqsədlər üçün əvvəlcədən yığılmış verilənlərdir.

İkinci verilənlərin üstünlüyü onların tez bir zamanda alınması, ucuz olması, istifadə sadəliyidir. Adətən, iknci informasiya birincidən əvvəl toplanır və birincinin toplanma effektivliyini artırır. İkinci verilənlərin mənfi cəhəti onların dəqiqliyinin yoxlanılmasının çətinliyi, müxtəlif sənədlərdə müxtəlif, fərqli izahların olmasıdır. Rəsmi olaraq nəşr olunmuş xarici informasiya sindikativ informasiya adlanır.

Proqnozlaşdırma obyekti haqqında ilkin informasiya mənbəsi 3 cür olur:

1. 
   Proqnozlaşdırılan obyekt haqqında faktoqrafik informasiya mənbəsi – proqnoz məqsədlərinə çatmaq üçün lazım olan faktiki verilənlərə malik informasiya mənbəsidir.
   
2. 
   Proqnozlaşdırılan obyekt haqqında ekspert informasiya mənbəsi – proqnoz məqsədlərinə çatmaq üçün lazım olan ekspert qiymətlərinə malik informasiya mənbəsidir.
   
3. 
   Proqnozlaşdırılan obyekt haqqında elmi-texniki informasiyaların gətirilmiş informasiya mənbəsi – əsas təyinedici cədvəl üzrə qiymətləndirilən elmi-texniki informasiya mənbəsidir.
   

İlkin informasiya iki hissədən ibarət olur: daimi və operativ.

Daimi informasiyaya uzun bir müddət ərzində dəyişməyən, yaxud az dəyişən məlumatlar aiddir.

Operativ informasiya – konkret hallarda konkret hesablamaların aparılması üçün lazım olan məlumatlardır və dəyişən xarakterli olurlar.

Proqnozlaşdırmada həm aprior (a priori latın sözündən olub ilkin mənasını verir) – təcrübədən asılı olmayan, həm aposterior (a posterior latın sözündən olub – sonrakıdan mənasını verir) – təcrübə nəticəsində əldə olunan informasiyalardan və hər iki informasiya növündən birlikdə istifadə olunur.

Aprior informasiya – proses və onun gələcək inkişafının xarakteri və parametrləri haqqında mənbəsi tədqiqatçının nəzəri mülahizələri və ya statistik tədqiqatları olan ilkin verilənlərdir. Aprior informasiya xaraktercə müxtəlif olur.

Aprior informasiyanın xarakterinin müxtəlifliyi onun alındığı mənbələrin müxtəlifliyi ilə (dəqiq riyazi və fiziki qanunlar, keçmiş təcrübə və müşahidələrin nəticələri, sınaq obyektində ölçülən qiymətlər arasındakı nisbət nümunələri, ekspertlərin professional təcrübəsi və intuisiyası və s.) izah olunur və onun müxtəlif metodlar vasitəsilə istifadəsinin üçün zəmin yaradır. Ölçülən kəmiyyətlər arasındakı əlaqə haqqında aprior informasiya kobud səhvlərlə müşahidə olunan nəticələrin ləğv olunması, ölçmələrin nəticələrinə görə qiymətləndirilmənin effektivliyini artırmaq məqsədilə istifadə oluna bilər. Aprior informasiyanın tətbiqi həm kobud səhvlərin aradan qaldırılması, həm də qalan digər nəticələrin növbəti işlənməsi üçün daha məqsədəuyğundur.

Proqnozlaşdırma ilk doğru (dəqiq, düzgün) məlumatlarla təmin olunması dərəcəsinə görə tam, natamam və izafi ola bilər.

İlkin informasiyanın tamlığı dedikdə proqnozlaşdırmanın dürüst ilkin informasiya ilə təmin olunma dərəcəsi başa düşülür. İnformasiya nə qədər tam olarsa, hazırlanan proqnoz da bir o qədər keyfiyyətli olar.

Natamam informasiya proqnozlaşdırma qarşısında qoyulan məqsədin tam yerinə yetirilməsi üçün kifayət etmir.

İzafi informasiyada müəyyən verilənlər doğru və dəqiq olsalar da, onlarsız keçinmək olar və onların hesaba alınmaması proqnozlaşdırmaya heç bir xələl gətirmir.

İnformasiyalar fasiləli (diskret) və fasiləsiz ola bilərlər.

Fasiləsiz proseslər haqqında informasiya həm diskret, həm də fasiləsiz ola bilər. Fasiləsiz informasiya diskret informasiyaya görə daha tam olur.

İnformasiya kəmiyyət və keyfiyyət informasiyalarına bölünür.

Kəmiyyət informasiyası (əgər o etibarlı və kifayətdirsə) proqnozlaşdırılan parametrlərin dəyişmə dinamikasının ekstrapolyasiyası üzrə hesablamaların aparılması və bu dəyişmələrin ən çox ehtimal olunan tendensiyasının təyin olunması üçün istifadə olunur.

Keyfiyyət informasiyası isə ekspert qiymətləri üçün əsas olub, kəmiyyət informasiyaları ilə birlikdə ekspert proqnozlarının işlənib hazırlanması üçün istifadə olunur.

İlkin informasiyanın təhlili

Proqnozlaşdırmada əsas vəzifələrdən biri də daxil olan informasiyanın analizidir. İlkin informasiyalar bütünlüklə yoxlanılmalıdır, belə ki, doğru olmayan məlumatlar doğru olmayan nəticəyə gətirib çıxarır.

Proqnozlaşdırma obyekti haqqında retrospektiv informasiyaların analizində kəmiyyət və keyfiyyət informasiyalarının dəqiq ayrılması nəzərdə tutulur.

Əgər kəmiyyət informasiyası lazımi dərəcədə etibarlıdırsa, o, dəqiq riyazi üsul və modellərin istifadəsinə, etibar olunan intervalların göstərilməsilə birlikdə vəziyyətin inkişaf tendensiyasının müəyyən dəqiqliklə təyin olunmasına və sairəyə imkan yaradır.

Uğurlu proqnozun hazırlanması üçün proqnozlaşdırma obyektinin daxili şəraitini, onun xüsusiyyətlərini və inkişaf dinamikasını analiz etmək lazımdır, bu isə daxili şəraiti xarakterizə edən kəmiyyət informasiyasına malik olduqda mümkündür.

Xarici şəraitin proqnozunun hazırlanmasında informasiya kəmiyyət və keyfiyyət informasiyalarına bölünməlidir.

Daxili və xarici şəraitin ən çox ehtimal olunan dəyişmələri haqqındakı informasiyalar analitik qrup tərəfindən keçirilən ekspertiza üçün istifadə olunur.

İlkin informasiya və o cümlədən, ekspertlər tərəfindən alınan informasiya bilavasitə proqnozun hazırlanmasında istifadə edilir.

Potensial obyekt tərəfindən təqdim olunan ümumiləşdirilmiş məlumatlarda aşağıdakılar olmalıdır:

• 
  texnoloci parametrlərin pozulmalarının miqdarı (nəzarət olunan parametrlərin miqdarına nisbətən, faizlə);
  
• 
  əsas qurğuların istismarında baş verən pozulmaların növlər üzrə miqdarı və xarakteri;
  
• 
  nəzarət, nizamlayıcı və qəza əleyhinə mühafizə vasitələrində baş vermiş pozulmaların miqdarı;
  
• 
  elektrik, istilik, qaz və su təchizatında baş vermiş pozulmaların miqdarı;
  
• 
  təmir və s. işlərdə baş vermiş pozulmaların miqdarı (görülən işlərin ümumi sayına görə faizinin göstərilməsi ilə birlikdə);
  
• 
  FH-ların mümkün yaranma səbəbləri haqqında nəticələr.
  

FH-ların proqnozlaşdırılması üçün daxil olan informasiyalar bir neçə filtrdən keçir.

İlkin olaraq informasiyalar keçmişə və gələcəyə əsaslanan filtrdən (birinci filtr) keçirilir, münasib, uyğun, doğru, düzgün və dəqiq olanlar saxlanılır.

İkinci filtr psixoloci filtrdir. Bu filtrin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, daxil olan informasiya onun strateci yeniliyi nəticəsində qəbul olunmur.

Üçüncü filtr daxil olan informasiyanın yolunda rəhbərlik ierarxiyası (aşağı rütbəli rəhbərlərin yuxarı rütbəli rəhbərliyə tabeliyi) yaradır, belə ki, əgər rəhbərlik lazımi hakimiyyətə malik deyilsə, o, informasiyanın aktuallığını rəsmi olaraq qəbul edə bilməz.

Dördüncü filtr ondan ibarətdir ki, son zamanlar informasiyalara çox qiymətli strateci məhsul kimi baxırlar və qapalı saxlanılır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, FH-lara aid informasiyanın ötürülməsində istənilən yubanma əxlaqdan uzaq olmaqla bərabər, cinayətdir.

Daxil olan informasiyanın qiymətləndirilməsi və prioritetinin təyin olunması əsas problemlərdən biridir. Daxil olan informasiya 4 əsas istiqamətdə işlənir:

• 
  gündəlik informasiyanın işlənməsi;
  
• 
  problem-funksional istiqamət;
  
• 
  ərazi istiqaməti;
  
• 
  ümumiləşdirici istiqamət.
  

^MÖVZU14