Mövzu 1 Təhlükəsizliyin sistemli təhlili və təhlil üsulları

Faktoqrafik proqnozlaşdırma metodları
Faktoqrafik (formallaşdırılmış) metodlar proqnozlaşdırılan obyekt haqqında hal-hazırdakı və keçmişdəki faktiki məlumatlara əsaslanır. Faktoqrafik metodlar ekspert metodlarına görə daha obyektiv olur, müxtəlif variantların baxılması və proqnozlaşdırma prosesinin avtomatlaşdırılması imkanlarının artması ilə fərqlənir, bütün bunlar isə böyük həcmdə resursların qənaət olunmasına imkan yaradır.

Faktoqrafik metodlar ümumi təsir prinsipinə görə 4 qrupa bölünür:

1. 
   Ekstrapolyasiya metodları (statistik metodlar).
   
2. 
   Sistem-struktur metodları və modelləri.
   
3. 
   Assosiativ metodlar.
   
4. 
   Qabaqlayıcı məlumatlar metodu.
   

Praktikada statistik metodlar üstünlük təşkil edir və daha çox tətbiq edilirlər. Bu onunla izah olunur ki, statistik metodlar analiz aparatına söykənir.

Statistik metodlar (ekstrapolyasiya metodları) əsasında aparılan proqnozlaşdırma prosesi 2 mərhələyə bölünür.

Birinci mərhələdə məlumatlar ümumiləşdirilir, prosesin ümumi modeli qurulur. Model inkişaf tendensiyasının analitik ifadəsi, yaxud bir və ya bir-neçə arqument-amillərin funksiyası şəklində təsvir oluna bilər. Hansı şəkildə olmasına baxmayaraq, proqnozlaşdırma üçün proses modelinin qurulması özündə hadisələrin dinamikasını və qarşılıqlı əlaqəsini, bu və ya digər metodla onun qiymətləndirilməsini təsvir edən tənlik formasını birləşdirməlidir.

İkinci mərhələ – bilavasitə, proqnoz verilməsi mərhələsidir. Bu mərhələdə tapılmış qanunauyğunluqlar əsasında proqnozlaşdırılan göstəricinin, kəmiyyətin və ya əlamətin gözlənilən qiyməti təyin edilir, daha sonra modelin qurulmasında və izahında iştirak etməyən amillər nəzərə alınmaqla son nəticə alınır.

Statistik metodlara sadə ekstrapolyasiya, dəyişkən orta, eksponensial düzəltmə, trendlərin ekstrapoyasiyası, avtoreqressiya və ən kiçik kvadratlar metodları aiddirlər.

Sadə ekstrapolyasiya metodunda keçmişdə müşahidə olunan tendensiyalar gələcəyə şamil edilir. Ekstrapolyasiya aşağıdakı şərtlərə əsaslanır: hadisələrin inkişafı böyük əsasla rəvan trayektoriya – trendlə xarakterizə oluna bilər;i nkişaf tendensiyasını təyin edən ümumi şərait gələcəkdə heç bir əhəmiyyətli dəyişməyə məruz qalmayacaq.

Dəyişkən orta metodunda müvəqqəti sıranın mexaniki bərabərləşdirilməsi həyata keçirilir.

Eksponensial düzəltmə metodu adaptiv metodlar qrupuna aid edilir. Burada model üzrə hər hansı ilkin vəziyyətə görə proqnoz verilir, vahid vaxt ərzində gözlənilir və proqnozlaşdırma nəticəsi faktiki reallaşma qiyməti ilə müqasiyə edilir. Proqnozlaşdırma səhvi yenidən sistemə daxil edilir, proqnozlaşdırma nəticələrinə düzəlişlər edilir və bu düzəlişlər nəzərə alınmaqla növbəti moment üçün proqnoz verilir.

Trend modelindən istifadə edilən proqnozlaşdırma metodu trendlərin ekstrapolyasiyası metodu adlanır. Trend modeli proqnozlaşdırılan və ya analiz edilən göstəricinin dəyişməsini yalnız vaxtdan asılı olaraq ifadə edən riyazi modeldir. Bu metod proqnozlaşdırmanın ən passiv metodlarından biridir və çox vaxt «sadəlövh» proqnoz adlanır.

Sistem-struktur metodlara və modellərə morfoloci analiz, sistemli analiz, reqressiv metodlar, modelləşdirmə metodları və s. aiddirlər.

Assosiativ metodlara imitasiya (yamsılama) modelləşdirilməsi, tarixi-məntiqi analiz (tarixi analogiya metodu) və qabaqlayıcı informasiya metodları aiddir.

Digər bir təsnifatda proqnozlaşdırma metodları 2 sinfə bölünür: evristik və riyazi.

Evristik metoda yuxarıda ekspert metodu adı ilə baxmışıq.

Riyazi metod proqnozlaşdırma obyektinin növündən modelin nəmalüm parametrlərinin təyin olunması üsulundan asılı olaraq aşağıdakı metodlara bölünür:

• 
  inkişaf proseslərinin modelləşdirilməsi metodu;
  
• 
  ekstrapolyasiya (statistik) metodu;
  
• 
  ehtimal metodu.
  

Birinci qrupa proqnozlaşdırılan prosesin modelinin təsviri üçün differensial tənliklərdən istifadə olunan metodlar aiddirlər. Bu metodlarda proqnozlaşdırmanın tapşırığı verilmiş vaxt anı üçün differensial tənliyin həllindən ibarətdir. İnkişaf prosesinin modelləşdirilməsi əsasında proqnozlaşdırmadan o vaxt müvəffəqiyyətlə istifadə etmək olar ki, proqnozlaşdırılan proses yaxşı öyrənilmiş olsun və onun düzəldilmiş riyazi təsviri var.

Statistik metod ən çox yayılmış metoddur. Bu metodda prosesin inkişaf tendensiyası gələcəyə (prosesin gələcək inkişafına) şamil edilir.

Statistik metodlardan reqression analiz metodu proqnozlaşdırmada daha geniş tətbiq olunur.