Mövzu 1 Təhlükəsizliyin sistemli təhlili və təhlil üsulları
Sənaye zəhərli maddələrinin təsnifatı
Yüklə 1,43 Mb.
|
|
4. Sənaye zəhərli maddələrinin təsnifatı
Hal-hazırda sənaye müəssisələrində istifadə edilən kimyəvi maddələrin növləri o qədər çox və onların bioloji təsir xarakteri o qədər müxtəlifdir ki, sənaye toksikologiyasının bütün tələblərinə cavab verən təsnifat sistemi yaratmaq mümkün deyildir. Çünki zəhərli maddələrin hər hansı bir əlaməti və ya xassəsi ilə onların bioloji təsiri arasındakı əlaqəni kifayət dərəcədə əks etdirən vahid bir prinsip tapmaq çətindir. Buna görə də toksikoloqlar ilk növbədə kimyəvi sistemləşdirmədən istifadə edirlər. Belə sistem bütün kimyəvi maddələri üzvü, qeyri-üzvü və element-üzvü birləşmələrə bölür. Maddənin sinfi və qrupu qəbul edilmiş kimyəvi nomenklaturaya əsasən müəyyən edilir. Sənayedə istifadə edilən maddələrin xassələrinə və bioloji effektinə təsirinə görə təsnif olunması bir tərəfdən onların orqanizmə təsir mexanizmini başa düşmək, digər tərəfdən isə onların yaratdıqları pozuntuların (zədələrin) profilaktikası və müalicəsi prinsiplərini işləyib hazırlamaq üçün vacibdir. Bu nöqteyi nəzərdən sənaye maddələrinin orqanizmə təsir xarakterinə görə təsnifatı daha məqsədəuyğundur. Hendorson və Haqqard (1930) təsnifatın bu prinsip əsasında aparılmışdır. Həmin təsnifat bütün uçucu sənaye maddələrini 4 böyük qrupa bölür. Boğucu maddələr: a) sadə boğucu maddələr (azot, hidrogen, helium); bunların təsiri nəfəs alınan havadan oksigenin sıxışdırılıb çıxardılması ilə bağlıdır. b) kimyəvi təsir edən boğucu maddələr [dəm qazı (CO), sianid turşusu (HCN)]; Belə maddələr qanda və toxumalarda qaz mübadiləsini pozurlar. Nəfəs alınan hava ilə orqanizmə kifayət qədər oksigen çatdırılmasına baxmayaraq həmin maddələr öz boğucu təsirini göstərirlər. Qıcıqlandırıcı maddələr - nəfəs yollarının və ya bilavasitə ağ ciyərlərin selikli qişasını qıcıqlandırırlar və iltibah reaksiyalarının genişlənməsinə aparırlar. Xlor (Cl), amonyak (NH4), kükürd qazı (SO2), flüorlu hidrogen (HF), azot oksidləri (NmOn), ozon (O3), aseton [CH3 C (O) CH3 ] və s. belə maddələrdəndirlər. Uçucu narkotiklər və onlara yaxın olan maddələr - qana keçdikdən sonra təsir edirlər. Belə maddələr kəskin şəkildə əsasən sinir sisteminə təsir edirlər və narkoza səbəb olurlar. Fiziki-kimyəvi xassələrinin və bioloji təsirlərinin xüsusiyyətini nəzərə alaraq bu qrup maddələri 5 yarım qrupa bölürlər: a) təsirlərinin aydın ifadə olunmuş nəticəsi olmayan narkotik maddələr [azot-1 oksidi (NO), yağlı (alifatik) karbohidrogenlər-etan (C2H6), izobutilen (C4H8), efirlər (sadə efirlər R1-O-R2 düsturu ilə, mürəkkəb efirlər R1-C (O) –O-R2 düsturu ilə ifadə edilir. R1 və R2- karbohidrogen radikalıdır)] b) əsas etibarı ilə daxili orqanlara zərərli təsir edən maddələr [qalogenləşdirilmiş yağlı karbohidrogenlər sırası, yəni ftor (F), xlor (Cl), brom (Br), yod (J) və c. qalogenlərindən biri ilə kimyəvi birləşmə yaratmış yağlı karbohidrogenlər] - v) əsas etibarilə qantörədici sistemə təsir edə bilən maddələr [ətirli karbohidrogenlər – benzol (C6H6), benzonitril (C6H5CN), benzopiren (C20H12), stirol (C6H5CN=CH2), toluol (C6H5CH3) və s. - q) əsas etibarilə sinir sisteminə təsir edən maddələr (alkoqol, yağlı karbohidrogenlər sırasının kükürdlü birləşmələri) d) əsasən qana və qan dövranına təsir edən üzvü azot birləşmələri [anilin (C6H5NH2), nitrobenzol (C6H5NO2) və s. ] Qeyri-üzvi və metalüzvi birləşmələr. Bu qrupa bundan əvvəlki qruplara daxil olmayan və müxtəlif cür təsir edən maddələr civə (Hg), qurğuşun (Pb), fosfor (P), metal üzvü birləşmələr və s. Bu təsnifatdan başqa bütün maddələri təsirlənən (reaksiyaya girən) və təsirlənməyən (reaksiyaya girməyən) kimi iki hissəyə ayırırlar. Təsirlənən maddələr biokimyəvi reaksiyaya girirlər və orqanizmdə çevrilmələrə məruz qalırlar. Toksiki təsiri bilavasitə maddənin özü həm də onun çevrilmə məhsulları yarada bilərlər. Buna misal olaraq benzolu göstərmək olar. Qantörədici sistemdəki pozuntular benzolun orqanizmdə çevrilmə məhsullarının [fenol (C6H5OH), hidroxinon (C6H4(OH)2)] təsiri nəticəsində mümkün olur. Təsirlənməyən maddələr orqanizmdə nəzərə çarpacaq dəyişikliyə məruz qalmırlar. Onlar orqanizmə biokimyəvi reaksiyaya girmədən təsir edirlər və orqanizmdən absorbsiya olunduğu formada , dəyişmədən kənar edilirlər. Yağlı karbohidrogenlər sırası bu sinif maddələrin səciyyəvi nümayəndələridir. Deyilənlərdən başqa, bu və ya digər orqanlara və sistemlərə zərərli təsirinə görə sənaye maddələrini nevrotoksik, kardiotoksik, qan zəhərləri, allergenlər və s. kimi də təsnif edirlər. Sənaye zərərli maddələrini onların təhlükə dərəcəsinə görə də təsnifata bölmək təklif edilirş Bu baxımdan zərərli maddələri fövqalədə təhlükəli (I sinif), yüksək təhlükəli (II sinif), mötədil (orta) təhlükəli (III sinif) və az təhlükəli (IV sinif) kimi fərqləndirirlər. Aqreqat halına görə zərərli maddələr hava mühitində qaz, buxar və aerozol (maye və ya bərk) şəklində ola bilərlər. Sənaye toksikologiyasında çox vaxt praktiki məqsədlər üçün maddələr qrupunu onların tətbiqinə görıə ayırırlar. Belə qrupa kimyəvi strukturları və bioloji təsir xarakterləri müxtəlif olan maddələr daxil edilə bilər. Misal üçün, sənaye həllediciləri qrupuna spirtlər, efirlər, ketonlar, karbohidrogenlər (alifatik, ətirli, xlorlaşdırılmış) daxil edilir. Kənd təsərrüfatında geniş tətbiq edilən zəhərli kimyəvi maddələr qrupu da sayca az deyil. Belə maddələr tətbiqinə görə pestisidlər, insektisidlər, herbisidlər və b. qruplara ayrılırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, sənaye zəhərli maddələrinin elə təsnifatları da vardır ki, onlar toksiki effektin kəmiyyət göstəricilərinə (toksikometriya parametrlərinə) əsaslanırlar. SƏNAYE ZƏHƏRLƏRININ ÜMUMI XASSƏLƏRI VƏ ONLARIN TƏSIRLƏRININ ƏSAS TƏZAHÜRÜ. Zəhərin təsiri, bütün başqa şərtlər eyni olduqda, ən əvvəl onun orqanizmdəki qatılığı ilə müəyyən edilir. Toksiki effekt (əgər o yerli, yəni zəhərin qana keçməsindən əvvəl genişlənən deyilsə) zəhərin təsir yerindəki qatılığından asılıdır və belə yer maddənin müxtəlıf istiqamətlənmiş sorulma, paylanma, çevrilmə və kənar edilmə prosesləri nəticəsində yaranır. Bilavasitə bu proseslər zəhərlə orqanizmin qarşılıqlı təsirinin nəticəsini əhəmiyyətli dərəcədə müəyyənləşdirirlər. Çox vaxt toksiki effektin təzahürünün səciyyəvi tərəfinin əsasında dayanırlar. Ehtimal etmək olar ki, sənaye zəhərlərinin əksəriyyətinin təsirinə orqanizmin cavab reaksiyası yad maddənin reseptor üzərində absorbsiyasından dərhal sonra başlanır. Zəhərin bu reseptor üzərində qaldığı müddət ərzində davam edir. “Reseptor” termini ilk dəfə alman alimi Paul Erlix tərəfindən təklif edilmişdir. O, reseptorları iri molekulların yerləşdiyi müəyyən sahələr kimi təsəvvür edirdi. Güman edilirdi ki, biloji reaksiya dərhal və ya bir qədər gecikərək, reseptor sahələrini nad birləşmələrlə əlaqə yaratması nəticəsində baş verir. Reseptorlar konsepsiyası Klarkın tədqiqatlarından sonra mötəbər əsaslarını tapmış oldu. Apardığı kəmiyyət tədqiqatları ilə Klark müəyyən etmişdir ki, yad maddənin reseptorla birləşmə reaksiyası görüşən (təsir edən) kütlələr qanununa tabe olur. Bir sıra maddələrin təsir mexanizminin tədqiqi sübut edir ki, kimyəvi agentlərlə reseptorlar arasında müxtəlif tipli fiziki-kimyəvi əlaqələr yaranır. Biloloji effektin kimyəvi agentlərin orqanizmin reseptorları ilə qarşılıqlı təsirinin nəticəsi kimi qəbul edilməsi ən sadə izahdır. Belə anlayış bioloji effektin maksimal effekt olması təsəvvürü ilə, yəni bütün reseptorların orqanizmə daxil oldmuş maddəyə reaksiya verməsi təsəvvürü ilə bağlıdır. Başqa sözlə, orqanizmdə zəhərin dövr etməsinin nəticəsi həmin maddənin molekullarının təsir etdiyi reseptorlar səthi ilə mütanasibdir. Bu Klarkın “sadə zəbtetmə nəzərriyəsi” adı daşıyır. Bütün bunlardan belə bir ehtimal yaranır ki, hər hansı kimyəvi maddənin bioloji təsirinin mümkün olması üçün onun iki müstəqil xüsusiyyəti olmalıdır: reseptorlara yaxınlığı; məxsusu aktivliyi. Yaxınlıq dedikdə maddənin reseptorlara cəzbolunma dərəcəsi nəzərdə tutulur və bu xüsusiyyət zəhər-reseptor kompleksinin dissosasiya kəmiyyətinin əks qiyməti ilə ölçülür. Qeyd etmək lazımdır ki, orqanizmə daxil olmuş zəhərdən maksimal effekt maddənin reseptorların yalnız kiçik bir hissəsi ilə əlaqə yaratdığı halqa da mümkün ola bilər. Deməli orqanizmin eyni intensivlikdəki cavab reaksiyası müxtəlif sayda reseptorların əlaqələndiyi halında da müşahidə edilə bilər. Zəhərin reseptorla komplekslər əmələ gətirməsi sürəti də az əhəmiyyətli deyildir. Bəzən bu kəmiyyət reseptorların zəhərlə doyma dərəcəsində daha mühüm rol oynayır. Zəhərin qatılığı (dozası), onun təsir müddəti və yaranan effekt arasındakı asılılıq. Praktiki müşahidələr göstərir ki, orqanizmə təsir edən zərərli maddənin qatılığı və ya dozası nə qədər çox olarsa, bütün başqa şərtlər eyni olduqda, həmin doza bir o qədər böyük effekt yaradır. Lakin effektin genişlənməsi üçün toksiki agentin miqdarından başqa onun təsir etdiyi müddətin də mühüm rolu var. Zəhərli maddə nəfəs yolları ilə orqanizmə daxil olduqda zəhərin qatılığı, onun təsir müddəti və yaranan effekt arasındakı miqdarı aslılıq Qaber düsturu ilə müəyyən edilir: W = C ∙ t və ya C ∙ t = const Burada W - effektin miqdarı; C - zəhərin qatılığı: t - təsir müddətidir: Qaber düsturundakı üç parametr arasındakı asılılıq kifayət qədər dəqiqliklə fosgenin təsiri üçün təmin edilir. Lakin elə zəhərli maddələr var ki, onların təsir parametrləri Qaber düsturuna uyğun gəlmir. Misal üçün, hidrogen sianid (HSN) belə maddələrdəndir. Onun öldürücü dozasından aşağı qatılıqları hətta bir neçə saat ərzində təsir etdikdə belə toksiki effekt yaratmırlar. Zəhərlərin qatılığı ilə onların təsir müddətinin müxtəlif nisbətlərinin analizi bütün zəhərləri bir-birindən əsaslı fərqlənən iki qrupa bölməyə imkan verir:
xronokonsentrasion zəhərlər; konsentrasion zəhərlər. Konsentrasion zəhərlərə təsirinin effekti zamandan yox, başlıca olaraq qatılığdan asılı olan maddələr aid edilir. Bu növ maddələrə xarakterik misal kimi bir çox uçuçu narkotikləri, yerli keyləşdirici maddələri (kakoin, kurare) göstərmək olar. Xronokonsentrasion zəhərlərə toksiki effekti təsir müddətindən çox asılı olan maddələr aid edilir. Bu tip maddələrə fosgen və maddələr mübadiləsinə və ferment sistemlərinə təsir edən zəhərlər daxildirlər. Onlar bir çox hallarda orqanizmdə toksiki prosesin katarizatoru rolunu oynayırlar [misal üçün, Ni karbonili Ni(CO)4]. Zəhərlərin orqanizmə daxil olması və orada toplanması orqanizmin xüsusiyyəti ilə yanaşı, təsir edən maddənin xassələrindən də asılıdır. Toplanma prosesi tədqiq olunan zəhər üçün orqanizmin “tutumundan”, zəhərin daxil olma, çevrilmə və kənar edilmə sürətləri arasındakı nisbətdən daha çox asılıdır. Məhz buna görə Qaber düsturu orqanizmdə kiçik sürətlə yığılan və çox az çevrilmələrə məruz qalan (aseton, metil spirti, etil spirti) bir qrup narkotiklər üçün yararlı olmuşdur. Buna görə də aseton, metil-və etil spirtləri gözlənilmədən xronokonsentrasion zəhərlərin tipik təmsilçiləri olmuşlar. İlk baxışda qeyri-adi görünən bu hal onunla izah edilir ki, həmin maddələrin suda və qanda yüksək həll olma qabiliyyəti onlar üçün orqanizmin “tutumu”nu çox böyük edir. Əlbəttə ki, baxılan halda həmin maddələrin orqanizmə nəfəs yolları ilə düşməsi nəzərdə tutulur. Buna görə də orqanizmin bu yolla zəhərlə “doydurulması” üçün çox böyük vaxt intervalı tələb olunur. Misal üçün, etil spirtinin buxarları olan hava ilə nəfəs aldıqda orqanizmin “doydurulması”üçün nəzəri olaraq insanın həmin atmosferdə fasiləsiz bir neçə sutka ərzində qalması lazımdır. Zəhərli maddə üçün orqanizmin “tutumu” dedikdə zəhərin buxarlarının havadakı verilmiş (məlum) qatılığında orqanizmdə ola biləcək zəhərin maksimal miqdarı nəzərdə tutulur. 3. Toksikometriya parametrləri və sənaye zəhərlərinin toksiklik meyarları Zəhərin miqdarı ilə onun yaratdığı effekt arasındakı asılılığın (doza-effekt) öyrənilməsi toksikoloji tətqiqatların əsasını təşkil edir. İnsan orqanizminə təsir etdikdə bu və ya digər effekt yaradan zəhər dozalarını və ya qatılıqlarını şərti olaraq öldürücü və öldürməyən kimi iki yerə ayırırlar. Öldürücü doza ilə nəfəs alınan havadan orqanizmə keçən və onun məhvinə səbəb olan zəhərli maddənin miqdarını göstərirlər. Bu və ya digər effekt yaradan zəhərin miqdarı müvafiq vahidlərlə ifadə edilir. Təsir edən maddənin qatılığı bir qayda olaraq mq/m3, mq/l və ya %-lə göstərilir. Dozalar zəhərin vahid kütləsi və ya vahid həcminin canlı orqanizmin vahid kütləsinə olan nisbəti ilə ifadə edilir. (mq/kq, ml/kq). Təsir edən maddələrin qatılıqları (dozaları) və yaratdıqları effekt arasındakı asılılıq qrafiki olaraq “doza-effekt” əyriləri şəklində göstərilə bilər. Əksər hallarda “doza-effekt” əyriləri S şəkilli olurlar. Şəkildən 1-dən göründüyü kimi üfüqi oxda dozalar, şaquli oxda isə canlı orqanizmlərin məhv olma faizi göstərilmişdir. Əyrilərin elə hissələri var ki, o dozanın miqdarının azca artmasının effektin kəskin dəyişməsinə səbəb olduğunu göstərir. Və əksinə, əyrilnin üfüqi oxa az maili olan hissəsi isə dozan ın kəskin dəyişməsinə baxmayaraq effektin az dəyişdiyini göstərir.
Şək.il 1. a, b, c maddələr üçün doza-effekt əyrisi (A.A.Qolubev və b.görə) Doza-effekt əyriləri həmçinin hiperbola və parabola şəklində də ola bilər. Şəkil 1-dən görünür ki, əgər a, b və c maddələrini effektin artma təsirinə görə yerləşdirsək, onda müxtəlif zonalarda “doza – effekt” əyrinin qanunuyğunluğu müxtəlif olacaq. Beləki I – zonada – a>b>c, II – zonada - b>a>c , III – zonada - b>c>a və IY – zonada c>b>a. Əgər maddələrin toksikliyini, heyvanlarin müəyyən faizinin məhv olmasına səbəb olan doza ilə qiymətləndirsək, onda maddələrin toksikliyi müqayisəli analiz nəticəsində, “doza-effekt” əyrinin hansı zonada yerləşdiyindən asılıdır. Bu da “doza-effekt” əyrilərin bütün zonalarinda öyrənilməsinin vacibliyini göstərir. İstehsalat şəraitində və ətraf mühitdə kimyəvi maddələrin təhlükə dərəcəsini qiymətləndirmək üçün sənaye zəhərlərinin yalniz toksiki qatiliqlarini bilmək kifayət deyildir. Olduqca vacibdir ki, insanın nəfəs zonasında toksiki qatılıqların yaranma səbəbləri haqqında da məlumat olsun. Əgər hava mühitinin çirklənməsinə səbəb qazvari maddələrdirsə istehsalat şəraitində texnoloji avadanlıqların hermetikliyi, binanın daxili həcmi və ventilyasiyanın intensivliyi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Təbii mühitdə və seliteb zonalarda atmosferin yer səthinə yaxın qatlarında toksiki qatılıqların yaranması sənaye müəssisələrindən, nəqliyyat və energetika qurğularindan atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarından, hakim küləklərin istiqamətindən, yer səthinin quruluşundan bir çox başqa təbiət-iqlim aspektlərindən asılı olur. Maye və ya bərk halinda olan maddələrdən toksiki qatılıqların yaranmasına onların buxarlanma qabiliyyəti, buxarlanma səthləri və temperaturları təsir edirlər. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, maddənin effektiv toksikliyinin yaranması və onun buxarlarının nəfəs zonasında yayılaraq zəhərlənməyə səbəb olması bir çox və olduqca dəyişkən amillərin funksiyasıdır . Buna görə də istehsalat mühitində effektiv toksikliyin müəyyən edilməsi məsələsi yalnız konkret istehsalat üçün həll edilə bilər. İstehsalat mühitində zərərli maddələrin real təhlükə dərəcəsini müəyyən dəqiqləklə termodinamik aktivlik adlanan C/Co = A nisbəti ilə qabaqcadan hesablamaq olar. Burada C – maddənin buxarlarının toksiki effekt yaradan qatılığıdır; Co – verilmiş şəraitdə, tam doyma yarandıqda maddənin buxarlarının mümkün ola biləcək maksimal qatılığıdır. Aydındır ki, termodinamik aktivliyin qiyməti əksər hallarda birdən kiçik və mümkün ola biləcək müstəsna hallarda isə birə bərabər ola bilər. Termodinamik aktivliyin fiziki mənası ondan ibarətdir ki, o, məlum toksiki effekti yaradan verilmiş toksiki maddənin mühiti nisbi doydurma göstəricisidir.
MÖVZU 10
TOKSİKİ TƏSİR HÜDUDU
Kəskin zəhərlənmələr. Kəskin peşə zəhərlənməsi – işçiyə zərərli maddənin birdəfəlik təsirindən sonra yaranan xəstəliyə deyirlər. Kəskin zəhərlənmələr qəza hallarında, texnoloji rejimin, təhlükəsizlik texnikası və istehsalat sanitariyası qaydalarının ciddi pozulması zamanı mümkün ola bilər. Belə hallarda zərərli maddənin iş zonasının atmosferindəki miqdarı istehsalat otaqları üçün qəbul edilmiş buraxılabilən qatılıq həddlərindən 10-100 dəfə və daha çox ola bilər. Kəskin zəhərlənmələr ölümlə nəticələnə bilərlər. Misal üçün, benzin çənlərini təmizlədikdə benzin buxarlarının yüksək qatılığının olduqca qısa müddət ərzində təsiri kəskin zəhərlənməyə və nəfəsalma mərkəzinin iflici nəticəsində ölümə səbəb ola bilər. Hidrogen sulfidin (H2S) yüksək qatılıqda olduğu halda hava ilə nəfəs almaq da orqanizmin olduqca tez məhvinə gətirib çıxarır. Lakin elə maddələr var ki, onlarla kəskin zəhərlənmə benzin və hidrəgen-sulfidlə zəhərlənmədə olduğu kimi ani ölümə səbəb olmur. Misal üçün, bromlu metil (CH3Br) ilə kəskin və hətta ölümcül zəhərlənmə 6-8 saatdan az olmayan gizli dövrədən sonra aşkar olur. Sənaye toksikologiyasında “qəfildən kəskin inhalyasiya zəhərlənməsi təhlükəsi əmsali” (QKİZTƏ) vardır. Bu əmsal QKİZTƏ = düsturu ilə hesablanir. Burada C20 – yayılan qazın və ya uçucu maddənin doydurucu qatılığıdır; CL50 – qatılıqdır;
Düsturdan görünür ki, qaz və ya uçucu maddə buxarları sızdıqda (yayildiqda) doydurucu qatiliq (C20) nə qədər çox, öldurucu qatiliq (CL50) və paylanma əmsalı ( ) nə qədər az olarlarsa kəskin zəhərlənmə ehtimalı bir o qədər yüksək olar. Qan üçün -nın qiyməti çox hallarda məlum olmur. Suda asanlıqla həll olan üzvü buxarlar və ya qazlar yayıldıqda qan üçün -nın qiymətini maddənin su və hava arasında paylanma əmsalı ilə əvəz etmək olar. Maddənin buxarlarının su və hava arasında paylanma əmsalı barədə məlumatlar olmadıqda QKİZTƏ-nı hesablamaq üçün düsturda - nin və zəruri olduqda C20 –nin başqa parametrlərlə göstərilmiş ifadələrindən istifadə etmək olar. Bu düsturlarda S – maddələrin suda həll olma qabiliyyəti, q/l; T – mütləq temperatur; P – doymuş buxarlarin təzyiqi, mm civə süt. M - molekul kütləsidir. Bu halda OKİZTƏ = olur. Loqarifmaladiqdan sonra lqQKİZTƏ = 2 lqP + 2 lqM – lqS – lqCL50 – 5,55 alırıq. Əyər -nın heç olmasa təxmini qiymətini müəyyən etmək olmursa “inhalyasiya zəhərlənməsi ehtimalı əmsalı ”nı (İZEƏ) hesablayırlar: İZEƏ = ; Bu əmsal az əhəmiyyətlidir. Çünki qan üçün -nın qiymətinin dəyişmə intervalı 105 –dən az deyil və maddənin orqanizmdə toplanma surəti isə məhz -dan asılıdır. Əgər hesablamalar nəticəsində müəyyən edilmişdirsə QKİZTƏ< 1, bu kəskin zəhərlənmə təhlükəsinin az olduğunu göstərir. QKİZTƏ-nin qiyməti bir neçə onluqlarla və daha böyük rəqəmlərlə ifadə edilirsə bu qəza sızmaları zamanı zəhərli maddənin real təhlükəsindən xəbər verir. Misal üçün etanol (CH3CH2OH) buxarları üçün QKİZTƏ< 0,001, xloroform (CHCl3) üçün 7, dietilenqlikol [ (CH2)4O(OH)2 ] üçün < 0,00001, formaldehid (HCHO) üçün 660-dir. 2. Xroniki zəhərlənmələr Zərərli maddənin kiçik qatılıqlarının və ya dozalarının uzun müddət və müntəzəm təsirindən sonra yaranan xəstəliyə xroniki zəhərlənmə deyilir. Burada elə dozadan söhbət gedir ki onun orqanizmə bir dəfə daxil olması zəhərlənmə əlamətləri təzahür etdirilmir. Bir çox sənaye zəhərləri üçün yalnız xroniki zəhərlənmələr yaratmaq xarakterikdir. Bunun səbəbi əsasən ondan ibarətdir ki, istehsalat şəraitində kəskin zəhərlənmələr yaradan qatiliqlarin mövcud olması praktiki olaraq mümkün deyil. Belə sənaye zəhərli maddələrinə misal olaraq qurğuşunu, manqanı, civə buxarlarını, 3-nitrotoluolu [ (C 6H 5CH3(NO2)3 ] və s.göstərmək olar. Bəzi hallarda xroniki zəhərlənmənin mümkün olmaması zəhərin orqanizmdə tez parçalanması və ya orqanizmdən tez çıxarılması ilə əlaqədardır. Belə ki, ikivalentli dəmir iflic yaradan zəhərdir. Lakin orqanizmə daxil olduqda o çox böyük sürətlə oksidləşərək üçvalentli kompleks birləşmə əmələ gətirir və buna görədə istehsalat şəraitində dəmirlə zəhərlənməyə rast gəlinmir. Elə zəhərlər var ki, onlar yalnız kəskin zəhərlənməyə səbəb olurlar. Misal üçün, sinil turşusu (HCN) belə zəhərlərdəndir. Bu maddə ilə xroniki zəhərlənməyə bir sıra yüngül və ya ağir kəskin zəhərlənmələrin nəticəsi kimi baxılır. Uzun müddət dəm qazı ilə xroniki zəhərlənmələrə də belə yanaşirdilar. Ancaq hal-hazirda dəm qazı ilə xroniki zəhərlənmənin mümkünlüyü dəqiq sübut edilmişdir. Deməli, hər-hansı sənaye zəhəri hüdud qiymətindən kiçik qatılıqların uzun müddət təsiri nəticəsində, yaxud da kəskin zəhərlənmələrin təkrar olunması nəticəsində xroniki peşə xəstəliyi törədə bilər. 3. Hüdud qatılıqları Hüdud qatılığı bu və ya digər effekt yaradan ən kiçik qatılığa (Cmin) deyilir. Kəskin zəhərlənmə yaradan hüdud qatılıqları xroniki zəhərlənmə yaradan hüdud qatılıqlarından həmişə xeyli böyük olur. Sənaye toksikologiyasının praktikasında bir qayda olaraq kəskin zəhərlənmə hüdudları yox, yalnız birdəfəlik və xroniki təsir hüdudları müəyyən edilir. Toksikologiyada kimyəvi maddənin ən kiçik zərərli effekt yaradan təsirini təsir hüdudu adlandırmaq daha məntiqidir. Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|