Mövzu Makroiqtisadi tarazlığın pozulması və iqtisadi inkişaf tsiklləri nəzəriyyəsi

5.2. İqtisadi tsikllərin növləri və böhranın əsas formaları 

Dünyanın  əsasının tsiklikliyi ideyası  dünya elmində  hələ  Qədim  Yunanıstan 

və  Qədim  Çin  (xüsusilə  də  Çin  daoslarının  əsərlərində)  dövründən  mövcuddur. 

Filosofları tsikliklik ideyası yüzilliklər ərzində maraqlandırsa da, iqtisadçılar buna 

nisbətən gec, XIX əsrin əvvəllərində diqqət yetirdilər. 

Tsikliklik  ideyası  əvvəllər  J.-B.Seyin  (1767-1832)  tələbin  həmişə  təklifə 

bərabər  olmasını  söyləyən  qanununa  zidd  olduğuna  görə  inkar edilirdi.  A.Smitin, 

D.Rikardonun, C.St.Millin, A.Marşallın əsərlərində tsikl nəzərə çarpsa da, xırda və 

ötəri  bir  şey  kimi  görünürdü,  bundan  başqa,  siyasi  iqtisadın  klassikləri  iqtisadi 

---

tsikllərin şahidi olmamışdılar. K.Marks həmin problemə birinci olaraq ciddi diqqət 

yetirməyə başlayan iqtisadçılardandır. 

Müasir  Qərb  neoklassik  məktəbinin  ən  nüfuzlu  alimlərinin  mənsub  olduğu 

birinci  cərəyanın  nümayəndələri  hesab  edirlər  ki, tsikllər iqtisadi  sistemə  təsadüfi 

təsirlərin  nəticələridir,  yəni  tsikliklik  iqtisadiyyata  müstəqil  impulsların  təsirinin 

nəticəsidir. Bu yanaşmanın  əsası 1927-ci ildə sovet iqtisadçısı Y.Y.Slutski (1880-

1948)  tərəfindən  qoyulmuşdu,  amma  bu  istiqamət  yalnız  30  ildən  sonra  Qərbdə 

geniş tanınmışdı. 

İkinci cərəyanın nümayəndələri tsikli özünəməxsus ilkin zəmin, real dünyanın 

elementar, bölünməz atomu kimi nəzərdən keçirməyə meyillidirlər. Bu yanaşmada 

tsikl  -  maddi  aləmin  xüsusi,  universal  və  mütləq  törəməsidir.  Tsiklin  quruluşunu 

iki əks maddi obyekt təşkil edir ki, onlar onun daxilində qarşılıqlı təsirdədirlər. 

Hal-hazırda  iqtisadçılar,  təəssüf  ki,  tsiklləri  proqnozlaşdıra  bilmir,  onlar 

yalnız inkişaf tendensiyasını fərqləndirirlər: 

• yüz il müddətinə; 

• bir neçə onilliyi əhatə edən tsikllər; 

• normal iqtisadi tsikllər; 

• kiçik tsikllər; 

• iqtisadiyyatın  ayrı-ayrı  bölmələri  daxilində  (məsələn,  kənd  təsərrüfatı) 

spesifik artıb-azalmalar; 

• ayrıca  götürülmüş  hadisənin  (məsələn,  ehtiyatların  həcmi)  spesifik  artıb-

azalmaları və s. 

Müasir  elmə  iqtisadi  tsikllərin  1380-dən  artıq  növü  məlumdur  ki,  onlara 

dalğalar  deyirlər.  İqtisadi  ədəbiyyatda  onları  adətən  həmin  problemə  xüsusi 

tədqiqat  əsəri  həsr  etmiş  alimlərin  adı  ilə  adlandırırlar.  Ən  məşhur  tsikllər  uzun 

dalğa  adı  almış  N.D.Kondratyev  (50-60  il)  tsikli,  S.Kuznets  (18-25  il)  tsikli, 

K.Juqlar (7-12 il) tsikli, C.Kitçinin qısa tsiklləri  (2-4  il),  Forrester  (200  il)  tsikli, 

sivilizasiyanın inkişafını nəzərdə tutan Toffler (1000-2000 il) tsikli. 

Tsikllərin bu və bir sıra başqa növlərini daha konkret nəzərdən keçirək.