Mövzu Maliyyə nəzarəti sistemində auditin rolu. Auditin mahiyyəti, məqsəd, vəzifə və prinsipləri. Plan

Kənar audit yoxlanılan müəssisə və ya şirkətə mü­na­si­bət­də müstəqil­dir və onun informasiyalarına görə kənar istifadəçilər (səhm­darlar, təsisçilər, kre­ditorlar, banklar və i.a.) qarşısında məsuliy­yət daşıyır. Kənar audit fəaliyyətinin məqsədi - maliyyə hesabatlarının hər bir cəhətdən müvafiq hesabat vermə quruluşuna uyğun hazırlanıb-hazırlanmadığı barədə fikir bildirmək üçün auditora şərait yaratmaqdır. Əsas məqsəd maliyyə hesabatlarının doğruluğu və ədalətliliyi ilə bağlı fikir bildirməkdir. Başqa sözlə, kənar auditor aşağıdakılar üzrə ümumi qərar qəbul etmək üçün maliyyə məlumatlarını yoxlayır və qiymətləndirir:

• 
  maliyyə hesabatlarının doğru və ədalətli fikir yaratması ilə bağlı;
  
• 
  maliyyə hesabatlarının davamlı şəkildə tətbiq olunan məqbul mühasibat siyasətlərinə uyğun hazırlanması üzrə;
  
• 
  maliyyə hesabatlarının bütün müvafiq qaydalara və icbari tələblərə uyğun olması ilə bağlı;
  
• 
  maliyyə məlumatının düzgün təqdim olunması ilə əlaqədar müvafiq bütün maddi məsələlərin adekvat açıqlanması üzrə.
  

Auditinprinsipi audit məqsədlərininəldəolunmasıüçüneffektivolan fundamental həqiqətdir. Audit standartlarınagörə, peşəkarmühasibinməqsədiyüksəksəviyyədəpeşəkarxidmətlərgöstərməkdir. Beləxidmətlərgöstərməküçün auditor bəzikeyfiyyətlərə malik olmalıdır.
Ümumiprinsiplər –
Auditorun yüksək peşəkarlıq standartlarını və effektiv audit həyata keçirmək bacarığını qoruyub saxlaması üçün malik olmalı olduğu keyfiyyətli xüsusiyyətlərdir.(5, s.9)
Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti kənar auditin obyekti ki­mi çıxış edir. Səhmdar cəmiyyətinin üzvləri, təsisçiləri, banklar, maliyyə-vergi orqan­ları, digər hüquqi və fiziki şəxslər tərə­findən dürüstlüyü təsdiq olunmuş maliyyə hesabatları və balans­lardan istifadə edilməsi bu və ya digər müəssisənin (şirkətin) maliyyə vəziyyətinin və ödəmə qabiliyyətinin obyektiv qiymətləndiril­mə­sinə im­­kan verir.
Uçot informasiyaları böyük iqtisadi nəticələri özündə əks etdirir. Risk­dən və qeyri məhsuldar xərclərdən qaçmaq üçün infor­ma­si­ya­­la­­rın real və obyektiv ol­ma­sı vacib şərtdir. Müstəqil audit bu vəzi­fə­nin uğur­la həll olunmasını təmin edir.
Kənar auditin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
Ÿ müəssisənin mühasibat uçotunun qanunvericiliyə uyğun təşkilinin və onun maliyyə hesabatının dürüstlüyünün yoxlanılması və bununla əlaqədar rəyin verilməsi;
Ÿ baş vermiş maliyyə və təsərrüfat əməliyyatlarının AR qanunvericiliyinə və normativ aktlarına uyğunluüu­nun qiymətləndirilmə­si;
Ÿ mühasibat uçotunun təşkili səviyyəsinin, onun keyfiyyətinin, is­teh­sаl-kоm­mers­iya fəaliyyətini və onun nəticələrini əks etdirən mühasibat yazılışlarının tər­tib edi­lməsinin düzgünlüyünün müəyyən edilməsi;
Ÿxərclərin, mənfəətin hesablanmasının və onun bölü­şdürülməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması;
Ÿ büdcə ilə, malgöndərənlə və podratçılarla, alıcılarla və sifariş­çilərlə, müxtəlif debitorlarla və kreditorlarla, fəhlələrlə və qulluq­çu­larla hesablaşmaların düzgünlüyünün və vaxtında aparılma­sının yox­la­nıl­ması;
Ÿ xarici iqtisadi əməliyyatların, xarici kontragentlərlə hesablaş­ma­ların qanunauyğun-luğunun, xarici valyutada əməliyyatların və val­yuta hərraclarında vаl­­­­­yuta­ların alışı və satışının nəticələrinin düzgünlüyünün yoxlanılması;
Ÿ təsərrüfat subyektlərinin nizamnamə kapitalının vaxtında yara­dılmasının və onun tamlığının təsdiq edilməsi;
Ÿ maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili;
Ÿ müəssisənin aktiv və passivlərinin qiymətləndirilməsi;
Ÿ hüquqi və təşkilati-iqtisadi məsələlər üzrə məsləhətlərin veril­məsi;
Ÿ uçotun qurulması, mühasibatlıq işçilərinə uçotun təkmilləş­diril­mə­si üzrə ­prаk­­t­iki köməkliyin göstərilməsi, uçotun, vergitut­ma­nın, hesablaşmaların təşkilinin müxtəlif məsələləri üzrə məsləhətlərin verilməsi;
Ÿ müştərilərin qanunverici və dövlət orqanları tərəfindən nəşr olu­nan yeni nоrm­ativ və təlimat materialları ilə müştəriləri təmin edil­­mə­si;
Ÿ təqdim edilmiş ilkin sənədləşmə əsasında uçotun bərpa olunması;
Kənar audit auditor təşkilatlarının əməkdaşları və ya auditor fəaliy­­yəti ilə məşüul olmaq üçün lisenziya almış sərbəst auditorlar tərəfindən apa­rılır.
Kənar auditor tərəfindən daxili auditora göstərilən inam onun peşəkarlığının və biznesin səmərəli aparılması üçün daxili auditorun fəaliyyətini stimullaşdırır. Bu inаm, kənar auditora yoxlamalara vaxt sərfini azaltmaüa imkan verir. Lakin bu inam auditor rəyinin dürüstlüyü və dəqiqliyi üçün kənar auditorun məsuliy­yətini bölüş­dürmək və azaltmaq demək deyildir.
Kənar auditor daxili auditora tam olaraq inanma­ma­lıdır, çünki sо­­nun­cu mülkiyyətçinin struktur bölməsi hesab olunur. Daxili audit biznesin uğur­la aparılması üçün təsərrüfat subyektinin mene­ceri tərəfindən hazırlanmış metod və prosedurların məcmusun­dan istifadə edir.
Uçotla bağlı daxili auditin məqsədlərinə aid edilir: müəssisə­nin aktiv­lərinə gi­­ri­şin məhdudlaşdırılması; müəssisədə baş vermiş təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu hesablarında əks etdiril­mə­­sinin düzgünlüyü; maliyyə informasiyalarının formalaşmasının düzgünlüyü. Buna görə də hesabi yoxlama, qarşılıqlı yox­lama, sə­nədlərin qar­şılıqlı yoxlanılması, inventarizasiyası, maliyyə nəticələrinin təhlili əsas auditor prosedurları hesab olunur.
Dа­хili аu­di­tоrа inаm də­rə­cə­sini qiy­mət­lən­di­rər­kən kənаr аu­di­tоr aşağı­dа­kı­lаrı nə­zərə аl­mа­lı­dır:
— dа­хili аu­dit böl­mə­si­nin məq­sədi, fəа­liy­yə­ti­nin miq­yаsı və təş­ki­lаti stа­tusu;
— he­yə­tin iх­ti­sаs sə­viy­yəsi, оnun pe­şə­kаr­lıüı, prаk­tiki təcr­übə­si­nin, xüsusi bi­­lik­lə­rin və vər­diş­lə­rin оl­mа­sını;
— dа­хili аu­dit böl­mə­si­nin işi­nin plаn­lаş­dı­rıl­mаsı, sə­nəd­ləş­di­ril­məsi qаy­­dаsı və təh­lili;
— dа­хili аu­dit böl­mə­si­nin teх­niki və me­tо­diki bа­zа­sı­nın mövcudluğu;
— plаn­lаş­dır­mа və iş­lə­rin bi­lа­vа­sitə ic­rаsı mə­sə­lə­lə­rin­də dа­хili аu­di­tоr­lа­rın müstəqil­lik sə­viy­yəsi;
— müəssisə­nin rəh­bər­liyi və kə­nаr аu­di­tоr­lаr­lа əlа­qədə sər­bəst­lik də­rə­cəsi;
— dа­хili аu­di­tоr­lа­rın he­sа­bаt sis­te­mi­nin təş­kili, he­sа­bаt­lа­rın key­fiy­­yəti, оn­lа­­rın nə­ti­cə­liyi və оn­lа­rın tək­lif­lə­ri­nin müəssisə­nin işin­də tət­­biq оlun­mаsı.
Həll olunan məsələlərdən və qarşıya qoyulmuş məqsədlərdən asılı ola­­raq аu­­dit maliyyə auditinə, razılaşdırılmış və ya reqla­ment­ləşdirilmiş auditə, idarəetmə auditinə və ictimai auditə bölünür.
Maliyyə auditiməqsədi maliyyə resurslarınfan istifadə edilməsi, mövcud informasiyaların dürüstlüyünün və obyektivliyinin müəyyən edilməsi baxımından mühasibat balansı və ma­liyyə hesabatlarının yох­­lа­nıl­mа­sıdı­r. Bu zaman təsərrüfat və ma­liy­yə əməliyyatlarını əks etdirən bütün sənədlərin tələb olunan stan­dartların, müəyyən olunmuş qayda və normativlərin tələblərinə uyğun olması yoxlanılmalıdır. O, əsasən kənar auditorlar tərəfindən həyata keçirilir.
Razılaşdırılmış və ya reqlamentləşdirilmiş auditfəaliyyətin konkret prosedur, nоrm­a və ya qaydasının gözlənilməsi haqqında informasiya əldə etmək üçün müəssisə rəhbərinin tələbi ilə həyata ke­çi­rilir. Auditin bu növü əsasən daxili auditorlar tərəfindən aparılır.
Idarəetmə (və ya istehsal) auditi idarəetmə fəaliyyətinin keyfiy­yətinin yохlаnılmаsı, müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyə­tinin və onun inkişaf perspektivi­nin proqnozlaşdırılması üçün istifadə olunur və əsasən daxili auditorlar tərəfin­dən aparılır.