Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları
İstehsal komplekslərinin formaları
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.2. İstehsal komplekslərinin formaları
Hər bir respublika, vilayət (ölkə) daxilində tənzimləmənin başlıca vəzifəsi təsərrüfatın səmərəli quruluşunun təmin edilməsi, bütün içtimai istehsalın effektivliliyinin yüksəldilməsi və ümumdövlət mənafelərinə uyğun olan düzgün sahələrarası proporsiyaların yaradılmasıdır. Buna görə də plan orqanları nəinki ayrı-ayrı təsərrüfat halqalarını, habelə muxtar respublika, vilayət təsərrüfatının inkişafını bütövlükdə öyrə n məlidirlər. Bu böyük və mürəkkəb məsələ təsərrüfatın kompleks inkişafının tənzimlə nm əsi yolu ilə həll edilir. Kompleks inkişaf dedikdə ölkə miqyasında ictimai əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinə zəmi n yaradan səmərəli istehsal ixtisaslaşması əsasında təsərrüfatın planlı, hərtərəfli və uzlaşan, daimi irəliləyiş inkişafı başa düşülür. Başqa sözlə, o, sabit əlaqələndirilməni, ciddi nisbətliliyi, sahələrin bir-biri ilə tam uyğunlaşdırıhnasım tələb edir. Belə inkişaf yerli təbii və əmək ehtiyatlarından tam səmərəh istifadəyə, sahələr arasındakı düzgün nisbətləri və sıx əlaqələri saxlamağa və inkişaf etdirməyə i mk an verir. Rayon təsərrüfat kompleksinin əsasını aşağıdakı sahələri əhatə edən istehsal kompleksi təşkil edir: - əməyin məhəlli bölgüsündə rayonun, muxtar respubhkanm yerini müəyyən edən ixtisaslaşma sahələri; - xalq təsərrüfatı nın ixtisaslaşdırılan sahələri n i n inkişafını təmin edən yardımçı sahələr; - rayon əhahsinin istehlak şeylərinə ilkin tələbatını ödəyən sahələr (tikinti materialları istehsalı, çörək bişirilməsi və s.). Bura həmçinin su təchizatı, nəqliyyat ki mi sahələr də daxildir. İstehsal kompleksi üçün müxtəhf müəssisələrin, sahələrin, mikrorayonların, istehsal mərkəzləri n i n ixtisaslaşdırıhnasımn ümumiliyi və onların sıx iqtisadi əlaqələri arasında təsərrüfat vahidliyi xarakterikdir. İstehsal kompleksi haqqında İ.N.Kolosovski yazır: «İstehsal kompleksi - müəssisələrin bir sənaye nöqtəsində və ya bütövlükdə rayonla elə iqtisadi birləşməsidir ki, rayonun iqtisadi coğrafi və nəqliyyat vəzyyətinə, onun təbii və iqtisadi şəraitinə uyğun müəssisələrin müvəffəqiyyətlə (planh) seçilməsi hesabına müəyyən iqtisadi effekt əldə edilir». Rayon istehsal kompleksi ictimai əmək bölgüsü əsasında sahələrin tam proporsional iqtisadi cəhətdən faydah birləşməsidir. İstehsal kompleksləri sadə və mürəkkəb olur. Sadə kompleks demək olar ki, bir-biri ilə əlaqədə olmayan, ixtisaslaşmanın ayrıhmş sahələrində fəahyyət göstərir. Məsələn, kömür və yeyinti sənayesi kompleksi. Təsərrüfatın müxtəlif sahələri (bir rayonda yerləşmiş) birgə fəaliyyətdə bir-birinə təsir göstərirlər. Onlar müxtəlif yerh təbii ehtiyatlardan istifadə etsələr də, müəyyən ümumi istehsal bazasına (energetika, nəqhyyat, əmək ehtiyatları və s.) ma- hkdirlər. Mürəkkəb istehsal kompleksi bunlardan başqa fasiləsiz istehsal əlaqələri yaradır. Bu əlaqələr həm şaquli ola bilər, başqa sözlə, ilki n xammaldan hazır məhsula (kömürçıxarma - koks - kimya; kənd təsərrüfatı - yeyinti sənayesi), həm də üfüqi ola bilər, (kömür çıxarh- ması - koks kimya, azot gübrəsi istehsah; kənd təsərrüfatı -yeyinti sənayesi). İstehsal komplekslərinin bir forması da ərazi -istehsal kompleksləridir. Ərazi-İstehsal kompleksləri ərazi qruplaşmalarının müxtəlifliyidir və bir-biri ilə sıx istehsal və iqtisadi əlaqədə müxtəlif xalq təsərrüfatı sahələri müəssisələri n i n məcmuunu özündə birləşdirir. Bu komplekslər sahə daxihndə və ya qonşu sahələrin bir-birini tamamlayan müəssisələri arasında yaramr. Ərazi-istehsal kompleksi müxtəlif təsərrüfat sahələri n i n kompleks inkişafım nəzərdə tutmaqla əmək ehtiyatlarından daim səmərəh istifadə etməyə və şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı və onun tələbatı nın daha çoxcəhəth ödə nilmə sinə şərait yaradır. Ərazi-istehsal komplekslərinin miqyası və tərkibi onun sahəsinə daxil olan müəssisələrdə istehsahn həc min dən və tutduğu ərazidən asılıdır. Bir qayda olaraq ərazi-istehsal kompleksinin əməyi və əsas hərəkətverici qüvvəsi sənaye və kənd təsərrüfatı xammalını əmək alətlərinə və istehlak şeylərinə çevirən emaledici sənayedir. Sənaye birlikləri və kompleksləri, yerli tələbatı ödəyən sənaye müəssisələrinin təşkili ərazi-istehsal komplekslərinin səmərəli quruluşunun yaranmasında böyük rol oynayır. Sənayenin yerh xa mm al və material ehtiyatlarından maksimum istifadə əsasında inkişafı, həmin sahənin müəssisələrinin müasir texnika ilə təc hiz olunması, mövcud müəssisələrin tiki lm əsi ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşmasının mühüm istiqamətləridir. Ərazi-istehsal kompleksləri, xüsusilə, təbii ehtiyatlardan istifadə əsasında inkişaf edir. Bakı-Sumqayıt rayonunda qarşıhqh əlaqəli sahələrdə yaranan güclü neft- kimya sənaye kompleksi neftçıxarma və neft emah, kimya, elekroenergetika məhsulunun yarıdan bir qədər azını verir. Ümumiyyətlə, Bakı-Sumqayıt rayonynda sənayenin ərazi üzrə təşkili, demək olar ki, bütün əsas istiqamət və formaları təsəvvür edir, həm də sənayenin buradakı iqtisadi və ya istehsal təyinatlı funksiyaları daha tam və dolğundur. Burada bilavasitə yerli, həm də respublikanın tələbatını ödəyən müxtəlif sahələr, rayonlar əlverişli nəqliyyat coğrafi vəziyyətinin istehsahn mühüm növlərinin yaranmasında düzgün nəzərə alınması hesabına təşəkkül tapmışdır. Ərazi-istehsal kompleksləri aşağıdakı elementlərinə görə təsnifləşdirilir: - müəyyən istehsal - ərazi mərkəzinin ixtisaslaşma səviyyəsi və kompleksliyi; - istehsahn xarakteri və intensivliyi, onun texnoloji və iqtisadi əlaqələri; - ərazinin ölçüsü və ərazi - istehsal kompleksinin məhsulunun həcmi; - rayonda və ölkədə ərazi - istehsal kompleksinin bir-birinə yaxın müəssisələri ilə qarşılıqlı əlaqəsi; - respublika və rayon əmək bölgüsündə kompleksin yeri; - ərazi - istehsal kompleksinin effektivliliyi; - kompleksin rayon təşkiletmədə əhəmiyyəti, onun əhalinin mədəni-məişət səviyyəsinin yüksəldilməsində rolu. Ərazi-istehsal kompleksləri aşağıdakı qruplara bölünür: I qrup mikrorayonun ərazi-istehsal kompleksi. Bu 2 yarım- qrupdan ibarətdir; yerli qruplaşmış və yerli şəhər kompleksləri, istehsal ixtisaslaşmasından asılı olaraq bu tip kompleksləri, məsələn, aşağıdakılara bölmək olar: - neft-qaz, yerli birləşmə kompleksi; - neft-kimya kompleksi; - elektrotexnika sənayesinin yerh birləşmə kompleksi; - toxuculuq sənayesinin kompleksi; - metallurgiya kompleksi; - yeyinti sənayesinin kompleksi; - sənaye-nəqliyyat birləşmə kompleksi; - nəqliyyat birləşmə kompleksi; - aqrar -sənaye yerli birləşmə kompleksi; - kurort-turist yerli kompleksi; II qrup yarımrayonun ərazi-istehsal kompleksi. Bu qrupun aşağıdakı formaları vardır: - yarımrayonun sahə ərazi-istehsal kompleksi (metallurgiya, kimya, maşınqayırma və s.); - yarımrayonlararası bir-birinə bağlı ərazi-istehsal kompleksləri (Abşeron). İqtisadi rayonun ərazi-istehsal kompleksləri də öz növbəsində aşağıdakılara bölünür: - iqtisadi rayonun sahə - ərazi-istehsal kompleksi (maşınqayırma, aqrar- sənaye və s.); - iri iqtisadi rayonun bir-birinə bağlı ərazi-istehsal kompleksi. İstehsal komplekslərinin bir forması da aqrar-sənaye birlikləridir. Aqrar-sənaye kompleksi kənd təsərrüfatı, sənaye və başqa müəssisələrin və təşkilatların kənd təsərrüfatı məhsulunun, onun emalı ilə birləşməsində təsərrüfat vahidliyidir. Aqrar-sənaye kompleksləri onların idarə orqanları inzibati sərhədlər birliyi, vilayət, muxtar respublikada - vilayət, muxtar respublika aqrar-sənaye birliyi, mərkəzdə respublika aqrar-sənaye kompleksi. Aqrar-sənaye kompleksləri ərazi prinsipi üzrə yaradılır. Ayrı- ayrı aqrar- sənaye birliklərinin tərkibinə kənd təsərrüfatı, emaledici, xidmətedici və ticarət müəssisələri (şəhər icra haki mi yyəti nin tabeliyində olan) daxil ola bilər. Komplekslərin fermer, kəndli təsərrüfatları, kənd təsərrüfatı müəssisələri, təşkilatları, kollektiv təsərrüfatlar, toxuculuq, cins yetişdirmə müəssisə, cari təmir, tikinti, su təsərrüfatı, nəqliyyat və habelə bəzi ticarət müəssisələri və bazaları daxildir. Aqrar-sənaye komplekslərinin vəzifəsi və məqsədi istehsahn ix- tisaslaşdırıhnasımn dərinləşməsi və təmərküzləşməsinin ardıcıl yüksəldilməsi əsasında son kənd təsərrüfatı məhsulunun istehsahnm səmərəliliyinin yüksəldilməsi və miqyasımn genişlənməsi, birliyin tərkibinə daxil olan bütün müəssisə və təşkilatların iqtisadi marağının formalaşması və üzvü vahidliyin tə m i n olunmasıdır. Ərazi aqrar-sənaye kompleksi dedikdə kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalı ilə məşğul olan kənd təsərrüfatı müəssisələrinin və onunla əlaqədar müəssisələrin rayon birləşməsi başa düşülür. Aqrar-sənaye komplekslərinin təşkih kənddə emaledici sənaye müəssisələri n i n və başqa müəssisələrin yaradılmasını tələb edir. Bu isə kənddə məhsuldar qüvvələrin inkişafına təkan verir. Kənd təsərrüfatı istehsalı n ı n gələcək inkişafı qarşısında duran vəzifələrin həllinə, həm də kəndin vaxtı çatrmş içtimai- iqtisadi problemlərinin həllinə əlverişli şərait yaradır, kəndin sosial inkişaf məsələlərinin həllinə imkan verir. Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|