Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları
İstehsalın ixtisaslaşdırması planı və onun göstəriciləri
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.3. İstehsalın ixtisaslaşdırması planı və onun göstəriciləri
İstehsalın kompleks inkişafı planını tərtib etməzdən əvvəl kompleksə daxil ediləcək müəssisələr ixtisaslaşdırılır. Bu məqsəd üçün istehsalın istehsal- ixtisaslaşması planı tərtib edilir. İqtisadi ədəbiyyatda istehsal ixtisaslaşması, istehsalı n ixtisaslaşması planının göstəriciləri, ixtisaslaşan sahələrə mənsubiyyəti barədə bir çox fikirlər mövcuddur. Rayonun istehsal ixtisaslaşması haqqında A.E.Probst deyir: «... Rayonun istehsal ixtisaslaşması dedikdə rayonun öz tələbatını ötüb keçən ölçüdə müəyyən növ məhsul istehsalı başa düşülür. Ançaq istehsalın bu miqyasında müəyyən rayon başqa rayonların bu məhsula olan tələbatının ödənilməsində və həmçinin rayonlararası mübadilədə iştirak edə bilər». V.İ.Kistanov rayonun ixtisaslaşmasını «rayonun baş istehsal tərəfini əks etdirən ərazi əmək bölgüsünün təzahürü» sayır. O qeyd edir ki, ərazi ixtisaslaşması ictimai əmək bölgüsündə müxtəlif rayonların istehsal istiqamətini göstərir. Onun fikrincə rayon ixtisaslaşmasının əsas problemi müəyyənləşdirilmiş istiqamətdə sahə qruplarının yaradılması və inkişafıdır (əlverişli şəraiti nəzərə almaqla). Rayonun bu qrup sahələri öz miqyası ilə ölkədə fərqlənir və istehlak yerindən asıh ucuz (və ya nadir) məhsul buraxırlar. İxtisaslaşma-istehsahn sahələr üzrə və ərazi qruplaşmaları üzrə aparılması və ya parçalanmasıdır. Komplekslilik isə əksinə sahənin daxihndən sahələr arasında və ya istehsal ərazi-qruplaşmaları arasında istehsal proseslərinin baş verib- verməməsindən asılı olmayaraq onların birləşməsi prosesidir. Müasir iqtisad elmi ayrı-ayrı müəssisə və müəssisələr qrupunun sahə daxilində ixtisaslaşmasına kifayət qədər diqqət yetirir. Bununla əlaqədar olaraq texnoloji, hissəvi və əşya ixtisaslaşması öyrənihr. Lakin məhəlli ixtisaslaşması məsələlərinin tədqiqi böyük çətinliklər törədir. Belə ki, söhbət ayrı-ayrılıqda götürülmüş müəssisələrdən deyil, geniş ərazidə sahəvi və sahələrarası vahidlikdən gedir. Belə olduqda texnoloji proseslər bir və ya bir neçə müəssisə çərçivəsindən çıxır. Onlar istehsalın sahələri arasında və istehsal daxilində mürəkkəb şəbəkə və geniş dəyişikliklə təzahür edirlər. Belə bir sual meydana çıxır-hansı sahəni və ya yarımsahəni ixtisaslaşan sahəyə aid etmək olar? Bəzi iqtisadçıların fikrincə ixtisaslaşan sahələrə öz məhsulunu rayondan kənara göndərən sahələr aiddir. Lakin rayondan kənara bütün məhsul deyil, onun bir neçə növü göndərilir. Bəzən də iqtisadi rayonun daxili istehsalı ilə tamamilə əlaqəsiz olan hər hansı bir məhsul və ya kənd təsərrüfatı xammalı rayondan kənara göndərilir. Belə məhsulların göndərilməsi həmi n rayondan danışmada böyük xüsusi çəki tutsa da, onlar ixtisaslaşmanın xarakterini əks etdirmir. Məsələn, Qusar rayonunun iqtisadiyyatında bağçılıq, heyvandarlıq sahələri (üstün), tərəvəzçilik, kartofçuluq, taxılçılıq sahələri (nisbətən seçilən) mühüm yer tutmasına baxmayaraq əmtəəlik məhsulun tərkibində dərman bitkiləri, giləmeyvə, xüsusilə çaytikanı seçilir. Əlbəttə, bu sahələr yabanı inkişaf edir, yığım və qurutma prosesindən başqa xərclər çəkilmir. Bunları ixtisaslaşan sahə adlandırmaq o lm az. İ.D.Silayevə görə ərazi ixtisaslaşmasının səviyyəsi, istehsalı n mərkəzləşdirilməsi və ayrılması, sahənin rayon istehsal quruluşunda VƏ bütövlükdə ölkənin istehsal quruluşunda xüsusi çəkisinin səviyyəsindən asılıdır. Məhəlli ixtisaslaşması sahə, əşya ixtisaslaşmasından daha geniş məfhumdur, o, bütün iqtisadi rayonun ərazi kompleksinin sahələr- arası proseslərini əhatə edir, məhəlli ixtisaslaşması ümumdövlət əmək bölgüsü, rayondaxili istehsal quruluşu, sahələr arasında qarşıhqh əlaqənin səviyyəsi və habelə istehsalın və əhalinin tələbinin ödə nilm əsi ilə uzlaşır. V.S.Nemçinovun, M.L.Rozenfeldin və başqalarının işlərində ixtisaslaşan sahəni ayırd etmək üçün rayonun əmtəəliliyinə diqqət verilməlidir. R.M.Amraliyev hesab edir ki, rayon ixtisaslaşması ölkədə və sahənin rayonda məhsul istehsal və kənara aparılması üzrə yerini müəyyənləşdirən göstəricilər qrupu vasitəsilə ifadə olunur. T.K.Papova, A.İ.Vedişev, Q.İ.Qranik və başqaları rayonun ixtisaslaşmasını rayonlararası mübadilədə və respublikada istehsalda eyni zamanda, böyük xüsusi çəkiyə malik sahələrdə görürlər. A.B.MarIoyin bunun üçün qarışıq göstəricilər indeksini irəh sürür. Rayon istehsal fəaliyyətinin əsası kimi ərazi ixtisaslaşmasımn V.V.Kistanov tərəfindən müəyyənləşdirihnəsindən o nəticə çıxır ki, onun əsas göstəriciləri rayonun sahəsini ölkə (respublika, zona) və ümumrayon istehsalında roluna bilavasitə təsir edən göstəricilər ola bilər. Bununla da müəyyən sahənin rayonlararası əhəmiyyəti də müəyyən olunur. Adətən, rayon ixtisaslaşmasını onun ölkənin sahə istehsalında və ya ümumrayon istehsalında xüsusi çəkisinə görə müəyyən edirlər. V.V.Kistanovun fikrincə müəyyən sahədə rayonun ixtisaslaşma təbiətini müəyyən etmək üçün aşağıdakı indekslərdən istifadə olunmalıdır: - rayonun sənayesi və ya kənd təsərrüfatının müəyyən sahəsinin məhsul istehsalının respublikada, zonada həmin məhsul istehsahnda və ya bütövlükdə respublika sənayesi və ya kənd təsərrüfatında xüsusi çəkisi (Cyi). İstehsalın ixtisaslaşması planı aşağıdakı göstəricilər üzrə işlənib hazırla nı r: - rayonun ümumi istehsalında sahənin xüsusi çəkisi; - bütövlükdə ölkə üzrə bu və ya digər sahənin məhsulunda rayonun hə min sahəsinin xüsusi çəkisi; - ölkə üzrə sənayenin bu və ya digər sahəsinin məhsulunda rayonun hə min sahəsinin xüsusi çəkisi; - ölkə üzrə kənd təsərrüfatı istehsahmn bu və ya digər sahəsinin məhsulunda rayonun hə min sahəsinin xüsusi çəkisi; - ölkə üzrə 1 nəfərə istehsal olunan məhsulda (ixtisaslaşan sahənin məhsulunda) rayonda 1 nəfərə düşən məhsulun xüsusi çəkisi; - ölkə üzrə ixtisaslaşan sahədə çahşan əməkqabiliyyətlilərdə rayon üzrə sahədə işləyənlərin xüsusi çəkisi; - ölkə üzrə sahənin əmtəə li k məhsulunda rayonun həmin sahəsinin əmtəəlik məhsulunun xüsusi çəkisi. Hazırda mövcud metodik materiallarda ixtisaslaşan sahəni müəyyən etmək üçün aşağıdakı göstəricilərdən istifadə etmək məsləhət görülür: Muxtar respublikanın və iqtsiadi rayonların planlaşdırıcı orqanları inzibati vahidlər üzrə ixtisaslaşan sahəni müəyyən etdikdən sonra istehsalın kompleks inkişafı planın tərtibinə başlayır. Prs Prs |