Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili



Yüklə 1,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/18
tarix21.04.2017
ölçüsü1,48 Mb.
#14978
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   18

Müəssi- 

Cəmi  

O cümlədən 

onlardan təhsili olanlar 

31 

 

sələr 



işçi

 

heyəti, 

nəfər 

 

 

 

 

m

ü

h

ə

n

d

is

-te

x

n

ik





ç

il

ə

r

 

q

u

ll

u

q

ç

u

la

r

 



h





r

 

id

a

r

ə

 h

e

y

ə

ti

 

a

li

 

o

r

ta

 i

x

ti

sa



ü

m

u

m



o

r

ta

 

p

e

şə

-te

x

n

ik



ib

ti

d

a







10 



I müəssisə 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

II müəssisə 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

III müəssisə 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 və s. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

   Yekun  

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

     



 

   Xəbəri  mürəkkəb  işlənilən  cədvəldə  göstəricilərin  tərkib  hissələrinin  tərkibində  yarımqruplara  bölüş-

dürülmə baş verir. Xəbəri mürəkkəb işlənilən cədvəl sosial-iqtisadi hadisələri daha ətraflı xarakterizə et-

məyə imkan verir. Cədvəl 6-ı əsas götürməklə mürəkkəb xəbərli cədvəli hazırlamaq mümkündür.          

 

     


Cədvəl 6.İşçi heyyətinin kateqoriyalari və təhsil səviyyəsi üzrə tərkibi.

 

         



Müəssi- 

sələr 

 

 

 

 

 

 

 

 

C

ə

m



 i

şç



 h

e

y

ə

ti



n

ə



r

 

 

 

 

O cümlədən 

mühəndis-texniki  işçilər 

qulluqçular 

fəhlələr 

a

li

 

ü



m

u

m



o

r

ta

 

ib



ti

d

a

i 

p

e

şə

-te

x

n

ik



c

ə

m



a

li

 

ü



m

u

m



o

r

ta

 

ib



ti

d

a

i 

p

e

şə

-te

x

n

ik

i 

c

ə

m



a

li

 

ü



m

u

m



o

r

ta

 

ib



ti

d

a

i 

p

e

şə

-te

x

n

ik



c

ə

m

         A 









10 

11 


12 

13 


14 

15  16 


I müəs. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

II müəs. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

III müəs. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 və s. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

   Yekun  

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

    



Cədvəlin xəbərinin həddindən artıq xırdalanması onun əyanilik xarakterinin itirilməsinə və hadisənin təh-

lilini çətinləşməsinə gətirib çıxarır.  



 

    II.Statistik informasiya qruplaşdırıldıqdan və ümumiləşdirildikdən sonra cədvəllərlə yanaşı onun əyani 

ifadə formalarından biri kimi də qrafiklər çıxış edir. Qrafiklər cəmiyyətdə baş verən hadisə və proseslərin 

hərtərəfli  araşdırılmasında  mühüm  rol  oynayır.  İqtisadi-statistik  araşdırmalarda  qrafik  üsuldan  ilk  dəfə 

1780-ci  ildə  istifadə  edildiyi  halda,  onun  elmi  izahı  1786-cı  ilə  təsadüf  edir.  Belə  ki,  ilk  dəfə  ingilis 

iqtisadçısı  U.Pleyferin  “Kommersiya  və  siyasi  atlas”  əsərində  sistemli  şəkildə  qrafiklərin  düzəldilməsi 

texnikasından bəhs olunmuşdur ki, bu da öz növbəsində statistik araşdırmalarda qrafik usuldan kompleks 

istifadənin  əsasını  qoymuşdur.  Sonrakı  köklü  inkişaf  addımları  bu  sahə  üzrə  1857-ci  ildə  Vyanada 

keçirilən III, 1869-cu ildə Haaqada keçirilən VII, 1872-ci ildə Peterburqda keçirilən VIII beynəlxalq kon-

qresslərdə atılmışdır.         

          Sosial-iqtisadi hadisələrin kəmiyyət tərəfləri haqda məluma-tın və onların nisbətlərinin nöqtələr, xəttlər, 

şərti həndəsi fiqurlar, işarələr və şəkillər vasitəsilə təsvirinə statistikada qrafiklər deyilir. Onların köməyi 

ilə  həmin  hadisələrin  inkişafındakı  qa-nunauyğunluqları  asanlıqla  aşkar  etmək  və  onları  əyani  şəkildə 

təsvir  etmək  mümkün  olur.  Statistik  məlumatın  başa  düşülə  biləcək  şəkildə  əhaliyə  çatdırılmasında  da 

qrafiklərin  rolu  boyükdür.  Cədvəllər  kimi,  qrafiklər  də  statistika  materiallarının  sistemləşdirilməsində 

mühüm  vasitə  hesab  olunur.  Onlar  cədvəllərdə  verilmiş  və  statistik  müşahidənin  nəticələrinin  mənasını 

düzgün başa düşməkdə xüsusi  əhəmiyyətə malikdir. Statistika qrafiklərindən öyrənilən statistik  məcmu-

nun  tərkibinin,  quruluşunun  və  quruluş  dəyişikliklərinin  xarakterizə  edilməsi,  vaxt  etibarilə  hadisənin 

inkişafinın  xarakterizə edilməsi, tapşırıqların  yerinə  yetirilmə dərəcəsinin göstərilməsi,  müxtəlif obyekt-

ləri bir-birilə müqayisə edilməsi, sosial-iqtisadi hadisələr və onların əlamətləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə-

lərin  öyrənilməsi,  bu  və  ya  digər  hadisənin  məkanca  paylanmasının  göstərilməsi  və  s.  məsələrin 

müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə edilir. Statistika qrafiklərinin əsas elementlərinə qrafik sahəsi, həndəsi 

işarələr, sahə orientasiyaları, miqyas orientasiyaları, qrafikin izahı daxildir. 

   Statistik məlumatın təsviri üçün istifadə edilən qrafikləri iki qrupa- diaqramlara və statistika xəritələrinə 

ayırmaq  olar.  Qrafiklərin  ən  geniş  yayılmış  növü  diaqramlardır.  Statistika  məlumatının  həndəsi  fiqurlar 

sisteminin köməyi ilə təsvirinə diaqram deyilir.   


32 

 

     Sütunlu  (lentvari)  diaqramlar.  Sütunlu  diaqramlar  qrafiklə  təsvirin  ən  sadə,  ən  əyani  formasıdır  və 



təcrübədə  geniş  istifadə  olunur.  Bu  diaqramları  qurmaq  üçün  düzbucaqlı  koordinat  sistemindən  istifadə 

edilir. Adətən məkan və dövrlər absis oxunda, müəyyən miqyas əsasında hadisələrin vaxt hesabı ilə dəyi-

şilməsini  xarakterizə  edən  kəmiyyət  göstəriciləri  isə  ordinat  oxunda  yerləşdirilir.  Düzbucaqlı  sütunlar 

şaquli  şəkildə    yerləşərsə  sütunlu  dıaqram,  üfüqi  şəkildə  yerləşərsə  lentvari  diaqram  adlanır.  Ordinat 

oxunun  uzunlugu  göstəricinin  maksımum  qıymətinə  bərabər  götürülmüş  miqyasa  uyğun  olmalıdır. 

Miqyas müəyyən edıldıkdən sonra ordinat oxu üzərində şkala qurulur.  



     Sütunlu  diaqramların  növlərindən  birini  zolaqlı  diaqramlar  təşkil  edir,  onları  digər  diaqramlardan 

fərqləndirən  əsas  cəhət  ondan  ibarətdir  ki,  əyani  təsvirdə  mübtəda  kimi  qəbul  edilən  obyektin  zaman 

ifadəsi  ordinat  oxu  vasitəsi  ilə  ifadə  olunur,  verilən  zolaqların  uzuluğu  isə  müvafiq  dövrdə  obyektin 

inkişaf  vəziyyətini  xarakterizə  edir.Sütunlu  diaqramda  eyni  vaxtda  bır  neçə  göstəricini  təsvir  etmək 

mümkündür.  Sütunlu  diaqramlar  vasitəsilə  həmçinin  sosial-iqtisadi  hadisələrin  quruluşunu,  onun  tərki-

bində baş verən dəyişməni, dinamikasını öyrənmək olar.  

 

Şə

kil 4.1 Sütunlu diaqram                                                                                

                

10000  

                     ədəd                                             



                         5  -                     

                         4  -                         

                         3  - 

                         2  -  

                         1  -                            

                         0              

                                        2010           2011            2012 

 

Növbəti diaqram forması zolaqlı diaqramdır.  



 

Şə

kil 4.2. Zolaqlı diaqram 

      


 

 

 



   2012                                                                                    

45200  


    

 

  



2011 

                                                      

35000

                     



 

  

2010

                                                                  

43000


  

 

    0             10000       20000        30000        40000       50000 

 

Diaqram formalarından birini də ikitərəfli (və ya çoxtərəfli) diaqram təşkil edir.   



Şə

kil 4.3. İkiəlamətli diaqram 

 

    100 



 

80 


 

60  


 

40 


 

 20 


 

  0 



               

2000      2002       2004       2006       2008       2010        2012 

   Xətti diaqramların  bir növü də  fiqurlu diaqramlardır. İctimai  hadisələri daha əyani şəkildə  xarakterizə 

etmək  üçün  həmin  hadisələrə  uyğun  gələn  fiqurlardan  istifadə  edilir.  Bu  zaman  ölçü  vahidi  kimi-  şərti 

fiqurlar tətbiq olunur. 

 

Səkil 4.4. Fiqurlu diaqram 



3,5

 

4,52

 

 

4,3 



 

43,6 

 

48,3 



55,4 

59,2 

64,8 

23,4 

76,6 

56,4 

35,2 

44,6 

40,8 

51,7 

68,7 

31,3 

33 

 

 



 

 

Kvadrat və dairəvi diaqramlar- müstəvi diaqramların mühüm növləri hesab olunur. Sosial-iqtisadi hadisə-

lərin  əlamətlərinin  qiymətləri  bir-birindən  ciddi  sürətdə  fərqləndikdə  onları  sütunlu  diaqramla  təsvir  et-

mək əlverişli olmur. Belə halda kvadrat və dairəvi diaqramlardan istifadə etmək məsləhət görülür. Kvad-

rat  və  dairəvi  diaqramlar  həm  sosial-iqtisadi  hadisələrin  vaxt  etibarilə  dəyişilməsini  xarakterizə  etmək, 

həm də eyni dövrə və ya bəlli vaxt anına aid olan kəmiyyətləri müqayisə etmək üçün istifadə olunur.



 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 4.5.Kvadrat və dairəvi diaqramlar  

     

kvadrat diaqram:                                 

                                                                           dairəvi diaqram: 

   

 

    



    

        

 

  

 

    Sektorlu diaqramlarda sosial-iqtisadi hadisələrin tərkibini, quruluşunu göstərən məlumat təsvir olunur. 

Təsvir  edilən  hadisənin  tərkibinə,  quruluşuna  müvafiq  olaraq,  radiuslarla  sektorlara  bölünən  dairə  sek-

torlu diaqram adlanır. Sektorlu diaqramla hadisəni təsvir etmək üçün, bir qayda olaraq, sahələri 100 %-ə 

bərabər  olan  dairə  və  ya  kvadrat  götürülür.  Sonra,  həmin  dairə  və  ya  kvadrat  təsvir  edilən  məcmunun 

ayrı-ayrı  hissələrinə  tənasüb  olaraq  sektorlara  bölünür.  Sektorlu  diaqram  vasitəsilə  hadisənin  həcminin 

dəyişməsini xarakterizə etməklə bərabər, onun xüsusi çəkisinin dəyişilməsini də vermək mümkündür. 

 

Şə

kil 4.6. Sektorlu  diaqram. 

 

 

  



                                                                                                                         

               

     

    


 

 

 



 

    


Tapşırığın  yerinə  yetirilməsi  dərəcəsini  təsvir  etmək  və  ona  gündəlik  nəzarəti  həyata  keçirmək  üçün 

tapşırıq  qrafiklərinin  əhəmiyyəti  böyükdür.  Bunun  üçün  qrafiklərin  bir  sıra  növlərindən  istifadə  edilə 

bilər.  Təcrübədə  ən  çox  xətti  qrafiklərdən  və  uçot-tapşırıq  qrafiklərindən  istifadə  edilir.  Xətti  qrafiklər 

illik tapşırığın yerinə yetirilməsini aylar üzrə və ya aylıq tapşırığın yerinə yetirilməsini günlər üzrə xarak-

terizə etmək imkanına malikdir.  

Şə

kil 4.7. Müəssisənin istehsal həcminin xətti qrafiki 

     


1000 ədəd                          

                   20 - 

                   18 - 

                   16 -                                                                                                             - planlaşdırılan həcm  

                   14 -                                                                                                             - faktiki istehsa həcmidir 

                   12 - 

                   10 -                       

                    8  -                        

                    6  - 

                    4  - 

                    2  -                            

                    0               

                                 Irüb        IIrüb        IIIrüb         IVrüb 

100 


100 

100 


100 

2148,5  


Həsənoğlu 

294,5  


Araz 

176,2


 

Şahab


 

118,8   


Arpaçay 

50 %              

 

                          

    10%

         40 % 

Sosial məqsədlərə 

əsas fondların tə

miri 

və əldə edilməsi 

 digər məqsədlərə 

 


34 

 

    Bir  neçə  obyekt  üzrə  tapşırığın  yerinə  yetirilməsinə  əyani  şəkildə  nəzarət  etmək  üçün  uçot-tapşırıq 



qrafiki qurmaq lazımdır. O, xüsusi setkalar şəklində qurulur. Üfüqi xətlər üzrə vaxt vahidi, şaquli xətlər 

üzrə isə obyektlər yerləşdirilir.  

 

Şə

kil 4.8. Uçot-tapşırıq qrafiki. 

Rüblər 

Irüb 

IIrüb 

IIIrüb 

IVrüb 

20 

40 

60 

80 

100 

20 

40 

60 

80 

100 

20 

40 

60 

80 

100 

20 

40 

60 

80 

100 

 

 



 

       


         

         

         

                       - 



planlaşdırılan hə

cm                      - faktiki istehsal həcmi 

                           - tapşırığın yerinə yetirilməyən hissəsi. 

  

 

     Nazik  xətlər  vaxt  vahidi  ərzində  istehsalın  faktiki  həcmini,  qalın  xətt  isə  istehsal  tapşırığının  proq-



nozlaşdırılan həcmini xarakterizə edir.  

    Varzar işarələri. Bir-biri ilə əlaqəsi olan iki mütləq səviyyənin hasili nəticəsində üçüncü statistika gös-

təricisi  alınır.  Bu  göstəriciləri  qrafikdə  təsvir  etmək  üçün  təcrübədə  xüsusi  işarədən  istifadə  edilir.  Belə 

qrafikləri ilk dəfə rus statistiki V.Varzar (1851-1940) tətbiq etdiyinə görə ona Varzar işarələri deyilir.  

    Məlum olduğu kimi, ayrı-ayrı kənd təsərrüfatı bitkilərinin ümumi  məhsul  yığımı əkin  sahəsinin  məh-

suldarlığa  hasili  nəticəsində  alınır.  Deməli,  ümumi  yığımın  həcmi  iki  göstəricidən-  əkin  sahəsindən  və 

məhsuldarlıqdan asılıdır. Kənd təsərrüfatı istehsalının intensiv amillər əsasında inkişaf etdirildiyi müasir 

dövrdə məhsuldarlıq göstəricisinin dinamik inkişafi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə üç amilin 

qarşılıqlı əlaqəsini əyani şəkildə Varzar işarələrilə təsvir etmək olduqca əlverişlidir. 

 

 



Şə

kil 4.9 Kartofun əkin sahəsi, məhsuldarlığı və ümumi məhsul yığımı. 

 

 

 

 

        

Məhsul-                                    

   

Məhsul- 

           darliq,                                          darliq, 

        

(hər ha-                                        (hər ha- 

        dan sent-                                       dan sent- 

          nerlə)                                             nerlə) 

           78,0                                                112,0     

 

                        

Ə

kin sahəsi

                                     

Ə

kin sahəsi 

                             36,7 min ha                                      42,5 min ha 

      Xətti qrafiklər. Statistika məlumatının əyani şəkildə təsvir edilməsində  xətti qrafiklər mühüm yer tu-

tur. Onlar dinamika üzrə diaqramların növlərindən biri də təzahür edir.  Xətti qrafiklərdən ən çox sosial-

iqtisadi  hadisələrin  vaxt  etibarilə  dəyişilməsini,  həmçinin  hadisələr  arasındakı  əlaqələrin  öyrənilməsini 

xarakterizə  etmək  üçün  istifadə  edilir.  Sosial-iqtisadi  hadisələrin  qarşılıqlı  əlaqələrinin  öyrənilməsində 

xətti  qrafiklər  mühüm  yer  tutur.  Təcrübə  göstərir  ki,  iqtisadi-statistik  araşdırma  ilə  məşğul  olan  mütə-

xəssislər həm bu qrafiklərin “oxunmasını”, həm də özləri tərəfindən qurulmasını tez mənimsəyir.  



 

Yüklə 1,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin