Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili

Plan: 

  1. Statistika elminin nəzəri əsasları  

  2. Statistikanın metodu və mərhələləri  

  3. Statistikanın vəzifələri və təşkili prinsipləri. 

  4. Statistika elminin sahələri 

 

   I.Statistika öz inkişaf tarixində əsaslı sürətdə dəyişilmiş və təkmilləşmişdir. O, fəlsəfə və iqtisadi nəzə-

riyyə elmlərinin kateqoriya, qanun va müddəalarına istinad edərək özünəməxsus olan anlayış və kateqo-

6 

 

riyalarını inkişaf etdirmişdir. Statistika elmi cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqlarını tədqiq edərkən fəl-

səfənin prinsiplərinə istinad edir. Bu prinsiplərə hadisə və proseslərin qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda olması, 

sosial-iqtisadi  hadisələrin  daim  hərəkətdə,  dəyişməkdə  və  inkişafda  olması,  hadisələrin  inkişafı  nəticə-

sində kəmiyyətin keyfıyyətə keçməsi qanunu, obyektiv varlığın ən mühüm prinsipi olan əksliklərin vəh-

dəti və mübarizəsi qanununu göstərmək olar. Eyni zamanda statistika sosial-iqtisadi hadisələrin kəmiyyət 

tərəflərini öyrəndiyinə görə iqtisadi nəzəriyyə elminə, onun kateqoriya və qanunlarına da əsaslanır. Onlar 

bir-birilərindən istifadə etmədən qənaətbəxş nəticələr əldə edə bilməzlər. 

Statistika  sosial-iqtisadi qanunları kəşf etmək üçün  lazımi  materiallar verməklə  bərabər, konkret mə-

kan  və  zaman  daxilində  həmin  qanunların  baş  verməsi  fəaliyyətini  rəqəmlərlə  işıqlandırmaqla,  onların 

dərk  edilməsi  və  istifadə  olunmasını  asanlaşdırır.  Deməli,  statistika  elmi  fəlsəfə,  iqtisadi  nəzəriyyə  və 

iqtisad  elmlərinin  ayrı-ayrı  sahələrinin  kateqoriya  və  anlayışlarına  istinad  edərək  sosial-iqtisadi  hadisə-

lərin  dərk  edilməsində  mühüm  rola  malikdir.  Hər  bir  elmin  təzahürünün  mühüm  məsələsi  onun  nəzəri 

əsaslarının  mövcudluğudur. Statistika elminin  nə-zəri əsasını ona  məxsus əsas prinsiplərin  məcmusunda 

olan  anlayış  və  kateqoriyalar  təşkil  edir.  Bu  elmdə  mühüm  anlayış  və  kateqoriyalara  əlamət,  statistika 

məcmusu, məcmu vahidi, əla-mətin variasiyası, qanunauyğunluq və s. daxildir. 

Nəzəri  əsasların  mühüm  komponenti  hesab  olunan  əlamətlər  atributiv  (keyfiyyət)  və  kəmiyyət  əla-

mətləri olmaqla iki qrupa bölünür. Mühüm xüsusiyyətlərinə, xassələrinə görə bir-birindən fərqlənən əla-

mətlər  atributiv  (keyfiyyət)  əlamətlər  adlanır.  Statistik  tədqiqatın  bu  istiqamətdə  aparılmasında  ilk  növ-

bədə  keyfiyyət  əlamətinin təyini, sonra  isə  ona uyğun kəmiyyətin  müəyyənləşdirilməsi  baş  verir. Qarşı-

qarşiya duran keyfiyyət əlamətlərinin birinin qəbul edilməsi alternativ əlamət adlanır. Ayrı-ayrı qiymət-

ləri kəmiyyətcə bir-birindən fərqlənən əlamətlərə kəmiyyət əlamətləri deyilir.   

Əlamətlər mühüm və qeyri-mühüm əlamatlərə ayrılır.  

Statistika elminin mühüm anlayış və kateqoriyalarından birini statistika məcmusu təşkil edir. Hər hansı 

bir  əlamət  üzrə  eyni  keyfiyyətli  sosial-iqtisadi  hadisələr  çoxluğu  statistika  məcmusu  adlanır.  Statistika 

məcmusunda  vahidlərin  sayının  çox  olması  məcburi  deyildir.  Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  statistika 

məcmusunun həcmi prinsipcə çox az ola bilər. Statistika məcmusunun ayrı-ayrı vahidləri məcmu vahid-

ləri adlanır.   

Məcmu vahidlərinin eyni olması onları bir statistika məcmusunda ifadə olunmağa imkan verir. Bunun-

la bərabər məcmu vahidləri muəyyən əlamatə görə bir-birindən fərqlənirlər. Məcmu vahidləri onlara xas 

olan əlamətə görə müxtəlif qiymətlərə malik olarsa, buna statistika elminin mühüm kateqoriyası olan ala-

mətin variasiyası (dəyişməsi) deyilir. Əlamətin variasiyası təsadüfi səbəblərin təsiri nəticəsində baş verir.   

Statistikanın mühüm kateqoriyası onun qanunauyğunluğudur. Statistika qanunauyğunluğu kütləvi, çox 

götürülmüş  məlumatlar  əsasında  müəyyən  edilə  bilər.  Qanunauyğunluq  dedikdə  hadisələrdə  baş  verən 

təkrar olunması  və  ardıcıl  dəyişilmə  başa  düşülür.  Deməli,  statistika  qanunauyğunluğu  kütləvi  faktların 

obyektiv  kəmiyyət  qanunauyğunluğudur.  O, obyektiv  qanunların  fəaliyyəti  nəticəsində  baş  verir,  daima 

həmin  hadisəni  törədən  kompleks  şəraitin  qalması  haqqında  orta  kəmiyyətin  sabitliyinə  təminat  verir. 

Belə ki, statistika qanunauyğunluğu kütləvi statistika müşahidə məlumatı əsasında müəyyənləşdirilə bilər 

və bu da onun böyük ədədlər qanunu ilə qarşılıqlı əlaqədə olmasını ifadə edir. 

Böyük  ədədlər  qanunu.  Sosial-iqtisadi  hadisələrin bəlli  məkan  və  zaman daxilində  inkişaf qanunauy-

ğunluqlarının kütləvi məlumat əsasında öyrənilməsində statistika elminin mühüm rolu vardır. Həmin sta-

tistika qanunauyğunluqları ilə böyük ədədlər qanunu arasında sıx əlaqə olduğunu göstərir. Böyük ədədlər 

qanununun  sadə  formada  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  hadisələrin  kəmiyyət  qanunauyğunluğu  ancaq 

külli miqdarda məlumatlar əsasında özünü biruzə verir. Azərbaycan Respublikasında bazar vasitəsilə bir-

birlərilə  əlaqədə  olan  istehsalçıların  isteh-sal qanunauyğunluqları ancaq  bu  və  ya digər tərəfə  göstərilən 

fərdi  meyllərin  bir-birini  tarazlaşdırılması  yolu  ilə  orta  kəmiyyət  vasitəsilə  müəyyənləşdirilir.  Böyük 

ədədlər  qanunu  sosial-iqtisadi  hadisələrin  dərk  edilməsi  və  tədqiqində  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir. 

Müasir şəraitdə sosial-iqtisadi hadisələrdə mövcud olan təsadüfi kənarlaşmalar bu qanun əsasında aradan 

götürülür  və  həmin  hadisələrdə  ümumi  inkişaf  meylləri  aşkar  edilir.  Qanun  kütləvi  müşahidə  məlumatı 

əsasında fəaliyyət göstərir, təsadüflərin va zərurətin dialektikasını ifadə edir. Təsadüfi tərəddüdlərin orta 

kəmiyyətlərlə qarşılıqlı ödənilməsi nəticəsində tipik göstərici alınır. Bu, göstəricini ümumilikdə xarakte-

rizə  etməyə  imkan  verir.  Qanun  sosial-iqtisadi  hadisələri  xarakterizə  edən  statistika  göstəricilərini  təsa-

düflərdən  azad  etməyə  va  həmin  göstəricilər  üzrə  ümumi  qanunauyğunluqları  aşkara  çıxarmağa  imkan 

verir. 

7 

 

Müasir  iqtisadi  şəraitdə  riyazi  statistika  və  optimallıq  nəzəriyyəsi,  statistika  elmi  ilə  birlikdə  sosial-

iqtisadi  hadisələrin  müxtəlif  amillərin  təsiri  nəticəsində  daim  dəyişməkdə  olan  kə-miyyət  və  keyfiyyət 

tərəflərinin  dərk  edilməsində  mühüm  rol  oynayır.  Statistika  sosial-iqtisadi  hadisələrin  kəmiyyət  tərəflə-

rini tədqiq edərkən riyazi statistika və ehtimal nəzəriyyəsinin üsullarından geniş sürətdə istifadə edir. Bu 

metodlardan  statistika  tədqiqatında  müvəffəqiyyətlə  istifadə  edilən  dispersiya  və  korrelyasiya  təhlilini 

göstərmək olar.  

 

    II.Tarixi inkişaf və hər bir mərhələdə onun xüsusiyyətlərinin təzahürü tədricən elmi mühitin formalaş-

masına,  yeni  elmi  istiqamətlərin  yaranması  və  inkişafı  ilə  müşayət  olunmuşdur.  Elmin  yaranması  cə-

miyyətin tələblərindən və təkamülündən irəli gəlmişdir. Onun sistemli və kompleks şəkildə formalaşması 

məhs uyğun dövrlərin ictimai və iqtisadi mühitlərinin təsiri ilə əlaqəli olmuşdur. Elmin mövcudluğu, ona 

olan ehtiyac öz növbəsində onun metod və metodologiyasının yaranması ilə müşayət olunur ki, bu da tə-

biət, cəmiyyət və iqtisadiyyatın tələblərə uyğun araşdırılması baxımından məqsədəmüvafiq hesab edilmə-

lidir.  Qeyd  olunan  məsələlər  statistikadan  da  kənar  keçməmişdir.  Statistikanın  metodoloji  əsasını  elmi 

sürətdə  dərketmə  və  sosial  fəlsəfə  nəzəriyyəsi  təşkil  edir.  Statistika  məlumatının  müxtəlif  tədqiqat  me-

todları (üsulları) vasitəsilə əldə edilir. O, bir tərəfdən digər elmlər kimi öz tədqiqatını dialektik metodun, 

yəni təbiət və cəmiyyəti elmi sürətdə dərketmə metodunun müddəalları üzərində qurur. Dialektik metoda 

əsaslanaraq, elmlər öyrəndiyi predmetdən asılı olaraq, öz xüsusi tədqiqat üsullarını tətbiq edirlər. Xüsusi 

metodlar hər bir elmin fərdi qaydada araşdırma yolu formasında təzahürlərindən hesab olunmalıdır. Sta-

tistika özünün spesifik metodlarından: statistika müşahidəsindən, statistik məlumatın qruplaşdırılması və 

yekunlaşdırılmasından, ümumiləşdirici göstəricilərin hesablanması (nisbi və orta kəmiyyətlər, zəncirvari 

yerdəyişmə, indekslər, müxtəlif riyazi metodlar və s.) metodlarından  istifadə edir.    

    Statistika  sosial-iqtisadi  hadisələri  tədqiq  edərkən  üç  ardıcıl  mərhələdən    istifadə  edir:  1.tədqiqat  ob-

yekti  haqda  məlumatın  toplanması  (müşahidə);  2.toplanmış  məlumatların  qruplaşdırılması  və  yekunlaş-

dırılması; 3.alınmış nəticələrin təhlili (işləmə və təhlil). Bu mərhələlərin hər biri məzmun və həyata keçi-

rilmə vaxtına görə fərqlidir və onların hər birində müxtəlif statistika metodları tədbiq edilir. Birinci mər-

hələdə statistika tədqiqatı üçün məlumatlar toplanılır. Məlumatın alınması metoduna statistika müşahidəsi 

deyilir. İnformasiyanın toplanılması planlaşdırılarkən onun öyrənilən obyektin nə kimi xarakter və xassə-

lərinin vəziyyətinə aydınlıq gətirəcəyi müəyyənləşdirilməlidir. Statistika müşahidəsi nəticəsində toplanıl-

mış  xam  statistika  materiallarını  dərk  ediləcək  şəklə  salmaq  üçün  onu  müəyyən  əlamətlər  üzrə  bircinslı 

qruplara ayırmaq, yekunlaşdırmaq lazımdır. Qruplaşdırma müşahidə nəticəsində toplanmış xam statistika 

materiallarının  elmi  işlənilməsinin  və  təhlilinin  əsasını  təşkil  edir.  Deyilənlərdən  aydın  olur  ki,  müşahi-

dənin başa çatmasından sonra mütləq aparılmalıdır ki, ondan alınan nəticələr də öz növbəsində növbəti - 

təhlil mərhələsində istifadə edilə bilsin.  

Keyfiyyətcə  bircinsli  olan  qrupları  düzğün  ayırmaq  üçün  həmin  hadisəyə  xas  olan  mühüm  əlamətlər 

seçilməlidir.  Bu  əlamətlər  öyrənilən  məcmunun  xüsusiyyətlərinə  uyğun  gəlməlidir.  Statistikada  həmin 

əlamətlər qruplaşdırma əlaməti adını daşıyır və bölüşdürməni müəyyən edən rola malikdirlər.    

    Əlamətlərin sayından və növlərindən asılı olaraq qruplaşdırma sadə və quraşıq qruplaşdırmaya ayrılır. 

Qruplaşdırma  kəmiyyət  və  keyfiyyət  əlamətləri  üzrə  aparıla  bilər.  Qruplaşdırmanın  vəzifələrindən  asılı 

olaraq sosial-iqtisadi hadisələr tipik, quruluş və analitik qruplaşdırma növlərinə görə qruplaşdırılır. Qrup-

laşdırma prosesində bölgü sıralarının qurulması mühüm yer tutur. Müşahidə vahidlərinin kəmiyyətinə və 

yaxud əlamətlərin qiymətinə  görə  qruplara ayrılmasına bölgü sırası  deyilir. Bölgü sıraları sosial-iqtisadi 

hadisələrin  xarakterik  cəhətlərinin  müəyyən  edilməsində  mühüm  əhəmiyyətə  malikdirlər.  Statistika  ma-

teriallarının qruplaşdırılmasının  və  yekunlaşdırılmasının  nəticələri statistika cədvəllərində  verilir. Statis-

tika cədvəlləri kütləvi statistika  məlumatlarının  sistemə  salınmış  və  əyani  şəkildə  ifadə  olunmuş  forma-

sıdır. Adətən cədvəllər öz başlıqları ilə özündə hansı tədqiqat obyektini işıqlandıracaqları haqqında öncə-

dən  təəsürat  yaradır.  Cədvəllərlə  yanaşı  əyani  vasitə  kimi  qrafiklərdən,  diaqramlardan,  kartoqramlardan 

və kartodiaqramlardan da istifadə oluna bilər. 

    Statistika tədqiqatının son üçüncü mərhələsi - təhlildir. Bu mərhələni həmçinin nəticələrin alınması və 

zəruri göstəricilərin hesablanması kimi də adlandırmaq və ya təqdim etmək mümkündür. Statistika ümu-

miləşdirici göstəricilər vasitəsilə sosial-iqtisadi hadisələrin quruluşunu və onda baş vermiş dəyişiklikləri, 

onların dinamikasını, ayrı-ayrı amillərin təsirini və s. prosesləri təhlil edir.  

    Statistika elminin metodologiyasının spesifik metodları sırasına daxildir: kütləvi statistika müşahidəsi; 

statistika  materiallarının  qruplaşdırılması  və  yekunlaşdırılması;  statistik  materialların  cədvəl  və  qrafik 

təsviri;  ümumiləşdirici  göstəricilərin  hesablanması;  balans  metodu  və  s.  Bunlar  statistika  elminin  pred-

8 

 

metinin öyrənilməsində, sosial-iqtisadi hadisələrin quruluşunda, dinamikasında və qarşılıqlı əlaqələrində 

baş verən kəmiyyət qanunauyğunluqlarının tədqiqində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  

 

 

     III. Statistika elminin hərtərəfli öyrənilməsi sosial və iqtisadi həyatda baş verə biləcək dəyişikliklərin 

dərk  edilməsində  xüsusi  rol  oynayır.  Bu  istiqamətdə  zəruri  komponentlərdən  biri  də  onun  vəzifələri  və 

təşkili prinsipləri hesab olunmalıdır. Müasir dövrdə statistikanın xeyli sayda vəzifələri vardır ki, bunlar-

dan əsas olanı- respublikamızdakı sosial-iqtisadi hadisələrin hərtərəfli işıqlandırılmasıdır. Bu hadisələrin 

dərk edilməsində ən qüdrətli vasitə olan statistikanın müasir şəraitdə əhəmiyyəti daha da artmışdır. Belə 

şəraitdə  regional  və  ölkə  səviyyəsində  yeni  göstəricilər  sisteminin  yaradılması  zərurəti  ortaya  çıxdı. 

Bütün  bunlar  beynəlxalq  uçot  və  statistika  təcrübəsində  qəbul  edilmiş,  bazarın  tələblərini  ödəyə  bilən 

Milli Hesablar Sisteminə (MHS) keçidi zərurətə çevirdi.  

    Ölkəmizin  müstəqillik əldə  etməsində  sonra ilk dəfə  1992-ci  il 11 avqust tarixli prezident fərmanı  ilə 

Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq təcrübədə qəbul edilmiş uçot və statistika standartları sisteminə 

keçid  haqqında Dövlət Proqramı təsdiq edildi ki,  bu da sonrakı 5  il  ərzində reallaşdı. Proqramın  həyata 

keçirilməsinə  rəhbərlik  Dövlət  Statistika  Komitəsinə  həvalə  edilmişdi.  1994-cü  il  18  fevral  tarixli  Pre-

zident  Fərmanına  uyğun  olaraq  Azərbaycan  Respublikasının  “Statistika  haqqında”  Qanunu  Milli  Məc-

lisdə təsdiq edilmişdir. Dövri olaraq həmin Qanuna dəyişikliklərin aparılması nəzərdə tutulmuş və həyata 

keçirilmişdir.  1998-ci  iI  20  avqust  tarixli  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  Fərmanı  ilə  “1998-

2002-ci  illərdə  dövlət  statistika  sistemində  islahatların  aparılmasına  dair"  II  Dövlət  Proqramı  təsdiq 

edilmişdir.  Dövlət  Proqramında  statistikanın  müasir  göstəricilər  sisteminin,  onların  hesablanması  meto-

dologiyasının  bazar  iqtisadiyyatının  tələblərinə  uyğun  olaraq  dəyişdirilməsinın  başa  çatdırılması,  statis-

tika  məlumatlarının obyektivliyinin, operativliyinin və  dolğunluğunun təmin edilməsi  və  yerli  icra haki-

miyyəti  orqanlarının  və  digər  informasiya  istehlakçılarının  ölkənin,  rayonların  (şəhərlərin)  və  təsərrüfat 

subyektlərinin  sosial-iqtisadi  vəziyyəti  haqqında  obyektiv  statistik  informasiyaya  olan  tələbatının  ödə-

nilməsi nəzərdə tutulur. Dövlət Pröqramının statistika müşahidəsi metodlarının təkmilləşdirilməsi bölmə-

sində seçmə  müşahidəsinin yeni növlərinin (çoxfazalı, çoxməqsədli) metodologiyasının işlənib hazırlan-

ması,  müşahidə  məlumatlarının  bütövlükdə ölkəyə şamil edilməsi probleminin  həll edilməsi  nəzərdə tu-

tulmuşdur. 1998-2002-ci illərdə sahələrarası balansların Milli Hesablar Sisteminin sxemi üzrə işlənilmə-

sinə, riyazi statistika metodları və makroiqtisadi göstəricilər sistemi bazasında Azərbaycanın və regionla-

rın sosial-iqtisadi inkişafının kompleks təhlili metodologiyasının təkmilləşdirilməsinə mühüm əhəmiyyət 

ve-rilmisdir.  Dövlət  Proqramında  1993-cil  ilin  MHS-yə  keçidin  1998-2000-ci  illərdə  başa  çatdırılması 

nəzərdə tutulmuş və ye-rinə yetirilmişdir. 

    İkinci  Dövlət  Proqramının  müvəffəqiyyətlə  həyata  keçirilməsi  “2003-2007-ci  illərdə  Azərbaycan 

Respublikasında rəsmi sta-tistikanın təkmilləşdirilməsinə dair” yeni Dovlət Proqramı haqqında 20 fevral 

2003-cü ildə Prezident Fərmanının verilməsinə səbəb oldu. Bölmələrdə milli hesablar və iqtisadi balans-

lar sisteminin, sahələr üzrə makroiqtisadi göstəricilərin və onların hesablanma metodologiyasının təkmil-

ləşdirilməsi,  beynəlxalq  standartlara  uyğun  olaraq  statistika  müşahidələrinin  və  göstəricilərin  metodolo-

giya  və  proqramların  təkmilləşdirilməsini  və  müşahidələrin  aparılması,  beynəlxalq  statistikanın  tələblə-

rinə müvafiq olaraq müəssisələr statistikasına keçidin inkişaf etdirilməsi, iqtisadi statistika təsnifatı siste-

minin  inkişaf  etdirilməsinə  va  beynəlxalq  səviyyədə  qəbul  edilmiş  təsnifatlara  üyğun  milli  təsnifatların 

tətbiqi,  sosial  və  demoqrafiya  statistikasının  təkmilləşdirilməsi  sahəsində  həlli  hayata  keçirilməli  olan 

problemlərin şərhi,  statistika məlumatlarının nəşr edilməsi və yayılması üzrə işlərin təkmilləşdirilməsi və 

məlumatların  qorunmasının  təmin  edilməsi,  dövlət  statistika  sisteminin  informasiya  texnologiyasının, 

texniki və proqram-texnoloji təminatının təkmilləşdirilməsi, statistika fəaliyyətinin qanunvericilik aktları-

nın  inkişaf  etdirilməsi,  DSK-nın  strukturunun  təkmilləşdirilməsi  və  statistika  sisteminin  kadr  potensia-

lının  möhkəmlənməsi,  statistika  sahəsində  beynəlxalq  alaqələri  gücləndirməyi,  DSK-nın  BMT,  Avropa 

Birliyi,  BVF,  Dünya  Bankı  və  s.  beynəlxalq  təşkilatların  statistika  xidmətləri  ilə  geniş  və  hərtərəfli 

əməkdaşlıqdan bəhs olunur. 

    Müasir  dövrdə  informasiyanın  əldə  edilməsi  və  işlənilməsi  sistemi  ciddi  islahata  məruz  qalmaqdadır. 

Hal-hazırda  siyahıyaalmalar,  seçmə  müşahidələr,  monitorinqlər  və  s.  kimi  tədbirləri  həyata  keçirmək 

üçün statistikanın fundamental əsaslarından biri hesab edilən müəssisələr registrinə malik olmadan müm-

kün deyil.  

    Müəssisələr registrinin əsas vəzifəsi - statistik müşahidə obyektlərinin məcmusunun tamlığının və düz-

günlüyünün təmin edilməsidir. Planlı iqtisadiyyat dövründə Azərbaycanda müəssisələr registri olmamış- 

9 

 

dır. Müəssisələr registrinin əsas funksiyaları aşağıdakılardır: 

1.

 

statistik müşahidə vahidlərinin baş məcmusunun formalaşdırılması; 

2.

 

hər bir statistik uçot vahidi haqqında kəmiyyət göstəricilərinin əldə edilməsi; 

3. riyazi statistika metodlarının tətbiqi; 

4. bütün təsərrüfat subyektləri üzrə demoqrafik göstəricilərin formalaşdırılması və s. 

     Azərbaycan  Respublikasında  Uçot  vahidlərinin  Dövlət  Registri  (UVDR)  1995-ci  ildə  DSK-da  yara-

dılmış  və  01.09.09-cu  il  vəziyyətinə  özündə  86117  hüquqi  şəxs  haqqında  məlumatı  əks  etdirir.  Uçot 

vahidlərinin dövlət registrində  bütün vahidlər aşağıdakı  əsas göstəricilərlə  xarakterizə  olunur: 1.eyniləş-

dirmə nömrəsi;  2.vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi;  3. vahidin adı; 4.əsas, qeyri-əsas və köməkçi  

fəaliyyətin  kodları;  5.  Iqtisadiyyat  sektorunun  kodu;  6.vahidin  tabeçilik  kodu;  7.vahidin  yerləşdiyi 

ərazinin  kodu;  8.vahidin  mülkiyyət  formasının  kodu;  9.  vahidin  təşkilati-hüquqi  formasının  kodu; 

10.vahidin  maliyyələşmə  forması;  11.ünvan  göstəriciləri;  12.  rəhbərin  adı,  soyadı;  13.vahidin  iqtisadi 

fəallığının  vəziyyəti;  14.dövlət  qeydiyyatı  haqqında  məlumatlar;  15.vahidin  yaranma  tarixi:  16.işçilərin 

sayı və digər iqtisadi göstəricilər.  

    Müəssisələr  registri  təsnifatlar  sistemi  üzərində  qurulur.  Statistikada  təsnifat  –  hadisə  və  obyektlərin 

oxşar  və  fərqli  cəhətləri  əsasında  onların  müəyyən  qruplara,  siniflərə  və  növlərə  sistemli  şəkildə  bölüş-

dürülməsi  nəzərdə  tutulur. Onun vəzifəsi öyrənilən  hadisələr  məcmusunun  bəzi  meyarlar əsasında  həm-

cins qrup və siniflərə parçalamaq və bununla da informasiyanın kodlaşdırılması və nizama salınması im-

kanını  təmin  etməkdən  ibarətdir.  Bu  istiqamətdə olan  mühüm  vəzifələrdən  biri  –  daim  fəaliyyətdə olan 

monitorinqlərin aparılmasıdır. Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər hansı obyektin vəziyyəti üzərində 

xüsusi təşkil edilmiş  müntəzəm  müşahidə  aparılır. Ümumilikdə  isə  statistikanın əsas vəzifə-lərinə  daxil-

dir: 



 

cəmiyyətdə  baş  verən  ciddi  iqtisadi  və  sosial  proseslərin  dəyişilməsini  elmi  əsaslandırılmış  göstə-

ricilər əsasında hərtərəfli tədqiq etmək;  



 

sosial-iqtisadi hadisələrin inkişaf meylinin ümumiləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması; 



 

müxtəlif səviyyələrdə idarəetmə orqanlarını elmi əsaslandırılmış informasiya ilə təmin etmək; 



 

istehsalın iqtisadi səmərəlliyini təmin edən ehtiyatları aşkar etmək;  



 

müxtəlif istehsal fəaliyyəti sahələri arasında nisbəti müəyyənləşdirmək;  



 

istehsal sahələrinin quruluşunu və quruluşda baş vermiş dəyişiklikləri öyrənmək; 



 

ölkənin iqtisadi və mədəni həyatını əhatə edən statistika məcmuələrinin nəşrini genişləndirmək və s. 

    Bazar iqtisadiyyatının  inkişaf tələblərinə  uyğun olaraq statis-tika  materiallarının komputerləşdirilməsi 

çox mühüm bir vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. Statistik məlumatların toplanılması, işlənilməsi və ötü-

rülməsi  vasitələrinin  və  metodlarının  inkişaf etdirilməsində  yeni  informasiya-kommunikasiya texnologi-

yalarının tətbiqinə böyük ehtiyac vardır. Bu məqsədlə statistik hesabatların və informasiyanın maksimum 

avtomatlaşdırılmış  işlənilməsi təmin edilməlidir. Müasir şəraitdə hesabatların əhəmiyyətli dərəcədə ixti-

sar  edilməsi,  ümumi  müşahidədən  qeyri-ümumi  statistik  müşahidələrə  -  birdəfəlik,  seçmə  və  monoqra-

fiya tədqiqatlarına keçilməsi təmin edilməlidir.  

    BMT-nin baş orqanında iki böyük statistika orqanı fəaliyyət göstərir: İqtisadi və Sosial Şuranın tərki-

bində Statistika komissiyası və Katibliyin tərkibində Statistika Bürosu. Hazırda beynəlxalq statistika təş-

kilatları 2 qrupa bölünür: a) statistik metodologiya və müşahidə proqramlarını işləyənlər; b) statistik mə-

lumatları toplayanlar, işləyənlər və nəşr edənlər. 

Birinciyə Beynəlxalq Statistika Institutu və BMT-nin Statistika komissiyası, ikinciyə  isə BMT Katib-

liyinin Statistika Bürosu və BMT-nin icraedici və ixtisaslaşdırılmış orqanlarının statistika xidmətləri aid-

dir.  Statistika  komissiyasının  tövsiyələri  milli  statistika  xidmətləri  üçün  məcburi  sayılmasa  da  BMT-yə 

göndərilən statistik məlumatlar beynəlxalq standartlara uyğun hazırlanmalıdır.  

1992-ci ildə keçmiş SSRİ məkanında MDB Statistika Komitəsi yaradılmışdır. O, birliyin üzvləri olan 

dövlətlərin statistika xidmətlərinin fəaliyyətini əlaqələndirmək üçün bir sıra vəzifələr həyata keçirir, keçid 

dövrünə  xas  olan  müxtəlif  problemlərə  dair  vahid  statistika  metodologiyasını,  metodik  materialları  və 

tövsiyyələri  işləyib  hazırlayır. O, üzv ölkələrdə  iqtisadi  islahatlar prosesinin, özəlləşdirmə  və  bazar  mü-

nasibətlərinin  formalaşması prosesinin statistik tədqiqini aparir, əhali siyahıyaalınmasını,  xalq təsərrüfa-

tında  baş verən prosesləri izləyərək MDB-nin İcraiyyə Komitəsini statistik məlumatlarla təmin edir. Onu 

da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  beynəlxalq  arenada  statistikanın  təşkilinin  2  forması:  mərkəzləşdirilmiş  və 

qeyri-mərkəzləşdirilmiş forma tətbiq edilir.        

 

10 

 

   IV.Ölkənin  inkişafı  statistika elminin qarşısında  yeni-yeni  vəzifələr qoymaqla  bərabər onun  vəhdətin-

dən yeni sahələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. Müxtəlif elmlərdə olduğu kimi, statistikada da fərqli ya-

naşmaların təmin edilməsi, ayrı-ayrı istiqamətlərin rəqəmlər etibarı ilə işıqlandırılması məqsədilə statisti-

ka elminin daxili tərkibini müəyyən edən quruluşunu aydınlaşdırmaq zərurəti ortaya çıxır. Tədqiq olunan 

məsələ  ilə  bağlı  daha  təfsilatlı  baxışları  formalaşdırmaq  məqsədilə  sxem  1-ə  müraciət  etmək  yerinə  dü-

şərdi.  

Sxem 1. Statistika elminin tərkibi.