Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili



Yüklə 1,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/18
tarix21.04.2017
ölçüsü1,48 Mb.
#14978
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18

                                                                                                       σ

2

  



               ∆ = t · µ

          

  

və yaxud


        ∆

  

═  



t           ; 

                                                                                                      n       

 

 

     Ədəbiyyatlarda “t” etibarlılıq əmsalı da adlandırılır. Düstur-dan göründüyü kimi, seçmə xətasının son 



həddi seçmənin orta xətası və ehtimaldan asılıdır. 

     Özünün  mütləq  kəmiyyətinə  görə  seçmə  və  baş  məcmunun  ümumiləşdirici  göstəriciləri  arasındakı 

fərq müəyyən ehtimal-da, müəyyən bir kəmiyyətdən yüksək olmamaqla seçmə xəta-sının son həddindən 

kənara çıxa bilməz. Bu böyük ədədlər qa-nununun  mahiyyətindən  irəli gəlir. Belə  ki, vahidə  yaxınlaşan 

ehtimalla təsdiq etmək olar ki, seçmə  məcmunun həcmi kifayət qədər çox olduqda onun ümumiləşdirici 

göstəriciləri  baş  məc-munun  müvafiq  göstəricilərindən  az  fərqlənəcəkdir.  Seçmə  xə-tasının  son  həddi 

müəyyən ehtimalla seçmə tadqiqatının dəqiq-liyini xarakterizə edir.  

 Seçmə  üsulları.  Seçmə  müşahidə  müxtəlif  üsullarla  aparıla  bilər.  Vahidləri  baş  məcmudan  fərdi  və 

qrup halında seçmək olar. Əgər ayrı-ayrı vahidləri baş məcmudan seçmək yolu ilə seçmə məcmunu təşkil 

olunarsa,  buna  fərdi  seçmə  deyilir.  Baş  məcmudan  tam  qrupları  seçmək  yolu  ilə  seçmə  məcmu  təşkil 

olunarsa, bu, qrup halda seçmə adlanır. Yəni əvvəlcə baş məc-mu bircinsli qruplara ayrılır, sonra təsadüfi 

qaydada tam qruplar seçilir. Seçilmiş qruplar müşahidədən keçirilir. 

     Baş  məcmudan  vahidlər  təsadüfi,  mexaniki,  tipik  və  ya  se-riyalı  seçmə  üsulları  ilə  seçilə  bilər. 

Təsadüfi, tipik və  seriyalı  seçmə  üsulları  həm təkrar, həm də  təkrar olmayan seçmə  qay-dasında aparıla 

bilər. Təkrar seçmə  qaydasında baş  məcmunun hər bir  vahidinin seçmə  məcmuya bir neçə  dəfə  düşmək 

imkanı vardır. Təkrar olmayan seçmə qaydasında baş məcmunun hər bir vahidi seçmə məcmusuna ancaq 

bir  dəfə  düşə  bilər.  Statis-tika  işlərində  ən  çox  təkrar  olmayan  seçmə  qaydasından  istifa-də  edilir. 

Xüsusən  mexaniki  seçmə  ancaq  təkrar  olmayan  seçmə  qaydasında  aparılır.  Seçmə  üsulunun  bir  növü 

təsadüfi  seçmədir.  Baş  məcmudan  vahidlərin  qərəzsiz,  təsadüfi  qaydada  seçilmə-sinə  təsadüfi  seçmə 



20 

 

deyilir. Təsadüfi  seçmə, adətən, püşk-atma qaydasında aparılır. Təsadüfı seçməni  həyata keçirmək  üçün 



aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirmək lazımdır: 

   a) baş məcmunun siyahısı bütün vahidlərin sıra nömrəsi göstərilməklə tərtib edilir; 

   b) eyni keyfiyyətli kağızdan eyni həcmli biletlər hazırlanır, onlarda müvafiq sıra nömrələri yazılır; 

   c) biletləri büküb xüsusi gilizlərə qoymaqla həmin gilizləri qutuya töküb möhkəm qarışdırırlar; 

   d) qutudan təsadüfi qaydada hər dəfə bir bilet çıxarıb nöm-rəsini yazırlar.  

  

  Seçmə  müşahidəni  apararkən  baş  məcmunun  göstəricilə-rinin  həcmi  məlum  olmur.  Ona  görə  də 



təcrübədə  baş  məcmu-nun  göstəricilərinin  əvəzinə  seçmə  məcmunun  göstəricilərin-dən  istifadə  edilir. 

Təkrar seçmə  üsuluna  nisbətən təkrar olma-yan seçmə  xətası az olur. Onu da demək  lazımdır ki, təkrar 

ol-mayan seçmədə seçilənlərin sayı artdıqca, seçmə xətası azalır. Əgər seçilənlərin sayını baş məcmunun 

həcminə çatdırsaq, alınmış nəticə reprezentativ xəta olmaz.

 

   


     Təcrübədə  ən  çox  mexaniki  seçmədən  istifadə  edilir.  Vahid-lər  müəyyən  fasilə  əsasında  mexaniki 

qaydada  seçilərsə,  buna  mexaniki  seçmə  deyilir.  Mexaniki  seçməni  aparmaq  üçün  əv-vəlcə  baş 

məcmunun  vahidlərinin  siyahısı  tərtib  edilir.  Bu  siya-hı  əlifba  sırası,  coğrafi  prinsip  üzrə,  göstərilərin 

artan,  yaxud  azalan  qiyməti  üzrə  və  s.  tərtib  edilə  bilər.  Statistika  işlərinin  təcrübəsində  çox  vaxt  baş 

məcmunun vahidləri hər hansı bir əlamətin qiyməti üzrə artan və yaxud azalan qaydada düzülür.      Sonra 

həmin  siyahıdan  müəyyən  fasilə  əsasında  vahidlər  seçilir.  Fasilə  baş  məcmu  vahidlərinin  seçiləcək 

vahidlərin sa-yına bölünməsi yolu ilə  müəyyən edilir.  Siyahı tərtib etmədən də  mexaniki seçməni təşkil 

edib aparmaq olar. Bunun üçun baş məcmunun vahidlərinin təbii düzülmüş sıra-sından istifadə edilir.  

Mexaniki seçmədə seçmənin orta xətasını qruplar üzrə orta qrupdaxili dispersiya əsasında hesablamaq 

daha düzgün nəticə verə bilər. Qruplar üzrə hesablanmış orta qrupdaxili dispersiya ümumi dispersiyadan 

kiçik  olur.  Qruplar  üzrə  orta  qrupdaxili  dispersiya  əsasında  seçmənin  orta  xətası  aşağıdakı  düsturla  he-

sablanır: 

                                         

         _

 

      


 

                                               σ

i

2

             



                                  µ

  

═  


            

1

 -        

                                                        

  N  

    

 

      Qruplar üzrə orta qrupdaxili dispersiyanı hesablamaq üçün bütün məcmu vahidlərinin miqdarı haqda 



məlumat  olmalıdır.  Lakin  belə  məlumat  olmadığına  görə  seçmə  məcmu  əsasında  hesablanmış  ümumi 

seçmə dispersiyadan istifadə edilir. Mexa-niki seçmə bütün hallarda təkrar olmayan qaydada aparıldığına 

görə  seçmənin  orta  xətası  təkrar  olmayan  düsturlarla  hesab-lanır.  Burada  təsadüfi  seçmədə  işlədilən 

müvafıq  düsturlardan  istifadə  edilir.  Baş  məcmu  bircinsli  olmadıqda,  əvvəl  onu  eyni  tipli  qrupla-ra 

ayırmaq lazımdır. Qruplaşdırma öyrənilən əlamət üzrə aparı-lır. Sonra həmin qruplardan vahidlər təsadüfi 

və  yaxud  mexani-ki  qaydada  seçilir.  Məsələn,  əhalinin  büdcə  tədqiqatında  əhali  ilk  öncə  sosial-ictimai 

qruplara ayrılır. 

     Təsadüfi və  mexaniki seçmə  üsullarına nisbətən tipik seç-mənin  nəticəsi daha dəqiq olur, çünki tipik 

seçmədə baş məc-muyun hər bir qrupundan vahidlərin seçmə məcmusuna düşmə imkanı təmin edilir.  

     Tipik  seçmədə  baş  məcmu  üzrə  seçmə  xətasının  son  həddini  hesablayarkən,  ümumi  və  ya  seçmə 

dispersiyaları  (σ

o

2



)  əvəzinə  orta  qrupdaxili  dispersiya  (σ

i

2

),  pq  əvəzinə  isə  onların  orta  kə-miyyəti  (pq



götürulür.  Tipik  seçmədə  seçmə  xətasının  son  həddini  hesablayarkən  aşağıdakı  düsturlardan  istifadə 

olunur:  

 

təkrar seçmədə əlamətin orta kəmiyyətini müəyyən edərkən: 



                                         

      __


 

      


 

                                              σ

o

2

 



 

                             ∆

x  

═  


t 

                                              n 

 

əlamətınn hissəsini müəyyən edərkən: 



                                                           __

 

      



 

                                                           pq  

                                        ∆

P  

═  t               

                                                           n 

 

 



 təkrar olmayan seçmədə əlamətin orta kəmiyyətini müəyyən edərkən:    

                                         

       __

 

      



 

21 

 

                                               σ



i

2

               



                             ∆

x  

═  


t                

1

 -        

                                                           

N

      



 

 



əlamətin hissəsini müəyyən edərkən:   

                                                                               

 

      


 

                                              



pq                

                             ∆



P  

═  t                    1 -



         

                                                                                 

  

 

     Seçmə məcmu üzrə seçmə xətasının son həddi düsturları aşağıdakı kimi yazıla bilər:  



 

təkrar seçmədə əlamətin orta kəmiyyətini müəyyən edərkən:   



 

                                         

         

 

      



 

                                                          σ

o

2

  



                                       ∆

x  


═  t              

                                                            n 

   

 

 Burada: σ



o

2

 - qrupdaxili seçmə orta dispersiyadır və aşağıdakı düsturla hesablanır : 



                                                       

   


  

∑ σ


o

2

 n



i

 

                                          σ



o

2

 ═   



                                                        ∑ n

i

     


 

    Əlamətin hissəsini müəyyən edərkən ω(1-ω) əvəzinə onun orta kəmiyyəti götürülür: 

                                                     

 

      



 

                                                             ω(1-ω) 

                                       ∆

P  

═  t           

                                                                                

Təkrar olmayan seçmədə əlamətin orta kəmiyyəti üçün:   

                                                        

 

                                                       σ



o

2

              



                                  ∆

x  


═  t                     1 -      

                                                        n               N



          

 

Əlamətin hissəsi üçün:  



                                         

       


 

      


 

                                                     ω(1-ω)               

                                  ∆

P  

═  t                          1 -       

                                                          n                    N   

       

 

yazıla bilər. Dispersiyaların cəmlənmə qaydasından məlumdur ki: orta qrupdaxili dispersiya (σ



i

2

) ümumi 



dispersiyadan (σ

2

) ki-çikdir. Deməli, tipik seçmənin  xətası təsadüfi seçmə  xətasından az olur,  yəni tipik 



seçmə  təsadüfı  seçmədən  daha  dəqiqdir.  Ona  görə  ki,  tipik  seçmədə  öyrənilən  hadisənin  ayrı-ayrı 

tiplərinin  nümayəndələrinin  seçmə  məcmusuna  düşməsi  tam  təmin  edilir.  Buradan  aydın  olur  ki, 

mürəkkəb  sosial-iqtisadi  hadisələri  öy-rənərkən  onları  əvvəlcə  tiplərinə  ayırmaq,  seçmə  müşahidənin 

təşkilinin mühüm elmi prinsiplərindən biridir. 

    Seriyalı seçmədə  baş  məcmudan ayrı-ayrı  vahidlər deyil, qruplar seçilir və  seçilmiş qruplarda ümumi 

müşahidə  aparılır.  Qruplar  təsadüfi  təkrar  yaxud  təkrar  olmayan  qaydada  seçilə  bi-lər.  Məsələn,  mal-

qaranın  uçota  alınması  zamanı  əldə  edilmiş  məlumata  düzəliş  vermək  məqsədilə  aparılan  nəzarət 

gəzintisin-də  yaşayış məntəqələri seçilir, sonra seçilmiş məntəqələrdə  mal-qaranın ümumi uçotu aparılır. 

Seriyalı  seçmədə  hər  bir  seriya  məcmu  vahidi  kimi  götürülür  və  əlamətin  tərəddüd  dərəcəsinin  ölçüsü 

seriyalararası  seçmə  dispersiya  olur.  Digər  seçmə  üsulla-rına  nisbətən  serıya  seçmə  üsulunda  seçmənin 

orta  xətası  yük-sək  olur.  Ayrı-ayrı  seriyaların  orta  kəmiyyəti  baş  orta  kəmiy-yətdən  çox  fərqləndikcə 

xətanın  həcmı  də  yüksək  olur,  əksinə  fərq  azaldıqca  xətanın  həcmı  də  azalır.  Seriyalı  seçmə  üsulunun 

üstünlüyü- onun asan təşkil olunmasındadır. 

     Kombinələşdirilmiş  seçmədə  bir  neçə  seçmə  üsullarından  birlikdə  istifadə  olunur.  Məsələn,  seriyalı 

seçmənı  təsadüfi  seç-mə  ilə  kombinələşdirmək  olar.  Bu  zaman  əvvəlcə  baş  məc-munu  seriyalara, 

qruplara ayırıb, lazım olan seriyalar seçılır, sonra seçilmiş seriyalardan təsadüfi seçmə üsulu ilə vahidlər 

seçlir. Kombinələşdirilmiş seçmədə seçmə təkrar və təkrar ol-mayan qaydada aparılır.   


22 

 

     Təcrübədə seçmə tədqiqatı ilə ümumi müşahidənin kombi-nələşdirilməsindən də istifadə edilir. Seçmə 



müşahidə  ilə  ümu-mi  müşahidənin  kombinələşdirilməsi  seçmə  məlumatın  dəqiq-liyini  daha  yaxşı 

yoxlamağa imkan verir.  

    Ümumi  müşahidə  zamanı  ən  mühüm  əlamətlər  üzrə  məlumat  toplanılır.  Ümumi  müşahidənin 

məlumatını tamamlamaq üçün əlavə seçmə müşahidəsi aparilır. Əsas proqram üzrə baş məc-munun bütün 

vahidləri geniş proqram üzrə isə bir hissə tədqiq edilir.  

    Kiçik seçmə. Seçmənin nəticəsinin baş məcmuya  yayılması böyük ədədlər qanununa görə seçilənlərin 

sayını  kifayət  qədər  çox  götürmək  prinsipinə  istinad  edir.  P.Çebışevin  teoremindən  məlumdur  ki, 

seçilənlərin sayı çox olduqda bir o qədər seçmə göstəricilərinin reprezentativliyi yüksək olur.  

    Lakin  bir  sıra  hallarda  böyük  həcmli  seçmə  tədqiqatı  apar-maq  mümkün  və  yaxud  məqsədəuyğun 

olmur. Məsələn, məh-sulların keyfiyyətinin, əmək məhsuldarlığının və digər göstə-riciləri böyük həcmli 

seçmə  müşahidəsi  əsasında  tədqiq  etmək  ya  mumkün  deyil,  ya  da  məqsədəuyğun  hesab  etmək  olmaz. 

Belə hallarda kiçik seçmədən istifadə edilir. Seçmə tədqiqatı ilə əhatə olunan vahidlərin sayı 30-dan çox 

olmayan tədqiqata ki-çik seçmə deyilir. Kiçik seçmədə tədqiq olunan vahidlərin sayı 30 vahiddən az olur. 

    Kiçik  seçmə  nəzəriyyəsini  ilk  dəfə  ingilis  riyaziyyatçı-sta-tistiki  V.Kosset  işləmişdir.  Sonra  onun 

işlərini  ingilis  alim,  sta-tistik  R.  Fişer,  rus  riyaziyyatçılarından  isə  V.Romanovski  və  A.  Kolmoqorov 

davam etdirmişdilər. 

    Riyazi statistikada sübut edilmişdir ki, kiçik seçmədə seç-mənin nəticəsini baş məcmuya yaymaq olar. 

Lakin  kiçik  seç-mədə  seçmə  xətasının  son  həddinin  hesablanmasının  müəyyən  xüsusiyyəti  vardır. 

Məlumdur ki, böyük həcmli seçmə  məc-musunda baş  məcmunu almaq üçün seçmə  dispersiyanı n/(n-1) 

əmsalına  vurmaq  böyük  rola  malik  deyildir.  Lakin  seçmə  məc-muyu  kiçik  olduqda  bu  əmsalı  nəzərə 

almaq  lazımdır.  İngilis  alimi  sübut  etmişdir  ki,  kiçik  seçmə  halında  ehtimalın  bölgü  qanununun  xüsusi 

fəaliyyəti mövcuddur.   



 

V. Statistik fəaliyyət özü ilə ardıcıl və məqsədyönlü işin təcəs-sümü kimi ifadə olunur. Əgər onun ilkin 

addımları  məqsədinin  müəyyənləşdirilməsindən sonra onun  haqqında zəruri  informa-siyanın toplanması 

ilə müşayət edilirsə, bu heç də hələ sərf olunan əməyin başa çatması mənasını daşımamamlıdır. Görü-lən 

sadalanan  işlər  sonrakı  mərhənin  mühüm  bazası  kimi  çıxış  etməklə  yanaşı  qarşıya  qoyulan  məqsədə 

gedən yolu bir mərhə-lədə yaxınlaşdırmalıdır. 

Ayrı-ayrı ölkələrin statistikləri birinci araşdırma mərhələsi-nin başa çatması və ikinci mərhələyə keçid 

haqqında  maraqlı  qiymətləndirmələr  aparmış  və  diqqətəlayiq  düşüncələrini  bil-dirmişlər.  Onlardan  biri 

kimi rus statistiki A.Kaufmanın fikir-ləri qəbul edilə bilər. Bu alimin maraqli ifadəsinə görə “müşa-hidə 

nəticəsində  alınan  məlumatlar  statistika  sahəsində  ev  ti-kərkən  istifadə  ediləcək  kərpic”  kimi  çıxış  edir. 

Onun fikrini davam etdirdikdə  belə  nəticəyə gəlmək olar ki, “əgər birinci mərhələnin həyata keçirilməsi 

statistik  tədqiqatın  aparılmasın-da  bünövrənin  hazırlanmasıdırsa,  onun  başa  çatması  qurulacaq  statistik 

binanın  inşası  üçün  tikinti  materiallarıdır.  Məhs  belə  təyinatlı  materialların  (yəni,  informasiyanın) 

mövcudluğu mü-vafiq qurğunun tikilərək hazır şəkildə istifadəyə verilməsinə şərait yaradacaq.” Deyilən 

obrazlı fikirlər müşahidənin əhəmiy-yətini vurğulamaqla yanaşı, onun ara faza olduğunu və qeyd olunan 

istiqamətdə işlərinin davam etdirilməsinin zəruri olduğu-nu bildirir.                    

    Statistik materialların qruplaşdırılması və yekunlaşdırılma-sında kütləvi müşahidə nəticəsində toplanan 

ilk  məlumatlar  sis-temə  salınır.  Müşahidə  nəticəsində  əlamətin  ayrı-ayrı  vahidlə-rini  xarakterizə  edən 

hadisə  və  prosesləri  dərk  etmək  üçün  la-zım  olan  məlumat toplanır.  Elmi  prinsiplər  əşasında  toplanmış 

məlumatı  dərk  etmək  və  sosial-iqtisadi  hadisələrin  inkişaf  qa-nunauyğunluqlarını  müəyyən  etmək  üçün 

həmin məlumatı ye-kunlaşdırmaq, sistemləşdirmək və nəzəri cəhətdən ümumiləş-dirmək lazımdır. 

    Məlumdur  ki,  əhalinin  siyahıya  alınması  nəticəsində  ölkədə  yaşayan  ayrı-ayrı  şəxslər  haqda  bir  sıra 

əlamətlər üzrə məlumat toplanır. Lakin ölkənin əhalisi haqqında toplanmış bu ilkin mə-lumat işlənməzsə, 

sistemə  salınmazsa  heç  bir  nəticə  çıxarmaq  olmaz.  Bunun  üçün  həmin  məlumatı  sistemləşdirmək  və 

əhali-nin  sayını  bir  sıra  əlamətlər  üzrə  müəyyənləşdirmək,  yəni  ye-kun  məlumat  əldə  etmək  lazımdır. 

Ancaq  belə  məlumat  əsasın-da  ölkə  əhalisi  haqda  aydın  təsəvvür  əldə  etmək  mümkündür.  Beləliklə, 

ictimai  hadisələrin  tipik  xüsusiyyətlərini  və  qanuna-uyğunluqlarını  aşkar  etmək  üçün  ilkin  statistik 

materialların  sistemləşdirilməsi  və  işlənilməsi  statistika  materiallarının  ye-kunlaşdırılması  adlanır. 

Yekunlaşdırmanın  tərkib  elemenlləri  statistik  materialların  müvafiq  əlamətlər  üzrə  qruplara  ayrıl-

masından,  statistika  məcmusunun  bütövlükdə  va  onun  ayrı-ayrı  qruplarını  xarakterizə  edən  göstəricilər 


23 

 

sisteminin  işlənməsin-dən, qrup və ümumi  yekunların hesablanmasından,  yekunlaş-dırmanın  nəticəsinin 



statistika sıralarında, cədvəllərdə və qra-fiklərdə təsvirindən ibarətdir.  

     Statistik  materialların  yekunlaşdırılması  statistik  tədqiqatın  ikinci  mərhələsidir.  Statistika 

yekunlaşdırılmasının  düzgün  təş-kilinə,  onun  elmi  prinsiplər  əsasında  aparılmasına  xüsusi  fikir 

verilməlidir.   

     Statistik  materialların  yekunlaşdırılması,  statistik  tədqiqatın  vəzifələrinə  müvafiq  olaraq,  əvvəlcədən 

tərtib edilmiş proqram əsasında aparılır. Statistika yekunlaşdırılmasının proqramı bir-cinsli qrupları təşkil 

etmək  üçün  qruplaşdırma  əlamətlərinin  müəyyən  edilməsini,  qrupların  sayını,  iş  cədvəlinin  maketini  və 

göstəricilərin  siyahısını  əhatə  edir.  Yekunlaşdırmanın  proqramı  elə  tərtib  edilməlidir  ki,  yekunlaşdırma 

nəticəsində  alınmış  ma-teriallar  öyrənilən  hadisəni  hərtərəfli  xarakterizə  edə  bilsin.  Ye-kunlaşdırmanın 

proqramı  iqtisadiyyatı  idarə  edən  orqanların,  nazirliklərin,  idarələrin  və  yerli  orqanların  tələblərinin 

ödənmə-sini  təmin  edə  biləcək  tərzdə  tərtib  edilməlidir.  Proqramda  ayrı-ayrı  işlərin  hansı  müddətdə 

yerinə  yetirilməsi  və  onların  cəd-vəllərdə,  statistik  məcmuələrdə  və  s.  təsvir  edilməsi  ilə  əla-qədar olan 

tədbirlər verilir. Yekunlaşdırmanı aparmazdan əvvəl müşahidə nəticəsində toplanmış məlumatlar əvvəlcə 

ətraflı yoxlanmalıdır. 

    Göstərilənləri  yekunlaşdırma komponentləri kimi təsnifat şəklində  ifadə  etmək  mümkündür. Nəticədə 

aşağıdakı bölmələr ortaya çıxır: 

 

müşahidədən  sonrakı  mərhələdə  aparılacaq  ümumiləşdir-məni  və  qruplaşdırmanı  əks  etdirəcək 



proqram;  

 



bütövlükdə  məcmunu  və  onun  ayrı-ayrı  qruplarını  özündə  təcəssüm  etdirən  fərdi  göstəricilər    və 

onların sistemi; 

 

qruplar üzrə fərdi yekunların, sonra isə ümumi nəticələrin müəyyən edilməsi; 



 

yekunlaşdrılmış nəticələrin cədvəllər və digər əyani vəsait-lər vasitəsilə ifadə edilməsi və s.   



Sadalananların  mövcudluğu  çoxşaxəli  mexanizmə  malik  olan  ümumiləşdirmə  işinin  həyata 

keçirilməsində  vacib  şərt-lərdir.  Beləliklə,  statistik  müşahidə  nəticəsində  toplanmış  məlu-matın  tam  və 

düzgünlüyü yoxlandıqdan, müvafiq düzəliş edil-dikdən sonra o, qruplaşdırıla, yekunlaşdırıla bilər. 

Yekunlaşdırma tərkib etibarı ilə sadə və qrup olmaqla iki ye-rə ayrılır. Sadə yekunlaşdırma öyrənilən 

hadisələr  arasında  müxtəliflik  olmadıqda  istifadə  edilir.  Qrup  üzrə  yekunlaşdırma  zamanı    məcmu 

vahidləri birnövlü qruplara paylandıqdan sonra ümumiləşdirmə işlərinə start verilir.  

Yekunlaşdırmanın araşdırılmasında digər bölgü əlamətini məlumatın işlənilməsi forması təşkil edir ki, 

bu  zaman  iki  qrup  fərqləndirilir:  1)  mərkəzləşdirilmiş  yekunlaşdırma;  2)  qeyri-mərkəzləşdirilmiş 

yekunlaşdırma.   

 

     VI.Statistik  materialların  yekunlaşdırılmasında  qruplaşdırma  mühüm  yer  tutur.  Sosial-iqtisadi  hadisə 



vahidlərinin  mühüm  əlamətlər  üzrə  bircinsli  qruplara  ayrılmasına  statistikada  qrup-laşdırma  deyilir. 

Qruplaşdırma kütləvi statistik məlumatın iş-lənməsi və təhlilinin elmi asasını təşkil edir.  

     Məlumdur ki, sosial-iqtisadi hadisələr əsasən keyfiyyətcə  müxtəlif olan bir çox vahidlərdən ibarətdir. 

Həmin  vahidləri  müəyyən  əlamətlər  üzrə  bircinsli  qruplara  ayırmadan  sosial-iq-tisadi  hadisələri  dərk 

etmək çətin, bəzi hallarda isə  mümkün deyildir. Məsələn, əhalinin siyahıya alınmasında onun haqqın-da 

bir çox əlamatlər üzrə məlumat toplanır, əhalinin ümumi sa-yını sadəcə olaraq müəyyən etsək, bu əhalini 

hərtərəfli xarak-terizə etmək üçün heç də kifayət etməz. Əhalini hərtərəfli xa-rakterizə etmək üçün onun 

ümumi sayını müəyyən etməklə bə-rabər, cinsi, ictimai qrupları, yaş qrupları, məşğuliyyəti, təhsili, şəhər 

və  kənd  əhalisi  haqda  məlumat  əldə  etmək  lazımdır.  Bü-tün  bunlar  haqqında  məlumat  əhalinin  həmin 

əlamətlər  üzrə  qruplaşdırılması  nəticəsində  əldə  edilir.  XIX  əsrdə  tanınmış  statistik  D.Juravski 

qruplaşdırma  üsuluna  böyük  əhəmiyyət  vermişdir.  O,  qruplaşdırmanın,  yaxud  vahidlərin  kateqoriyalar 

üzrə  hesaba  alınmasını  statistikanın  əsas  vəzifəsi  hesab  edirdi.  E.Yanson  statistikanı  sosial  qruplar 

haqqında elm adlandırırdı.      

     Bazar  münasibətləri  şəraitində  statistika  materiallarının  qruplaşdırılmasının  əhəmiyyəti  daha  da 

artmışdır. Təkcə qrup-laşdırma metodunu tətbiq etmək nəticəsində sosial-iqtisadi ha-disələrin tərkibində, 

quruluşunda baş vermiş və baş verə bilə-cək dəyişilikləri müəyyən etmək mümkündür. 



    Qruplaşdırma  əlamətinin  seçilməsi,  qrup  və  fasilələrin  təş-kili  prinsipləri.  Qruplaşdırma 

nəzəriyyəsinin  çox  mühüm  məsə-lələrindən  biri  qruplaşdırma  əlamətinin  müəyyən  edilməsi  və  onun 

seçilməsidir.  Sosial-iqtisadi  hadisələrin  vahidlərinin  qrup-lara  ayrılmasına  imkan  verən  əlamət 

qruplaşdırma  əlaməti  ad-lanır.  Qruplaşdırma  üçün  götürülən  dəyişən  əlamətə  qruplaş-dırma  əlaməti 



24 

 

deyilir. Onu çox vaxt qruplaşdırmanın əsası da adlandırırlar. Statistik materialların işlənməsi və təhlilinin 



nəti-cəsi əsasən qruplaşdırma əlamətinin düzgün seçilməsindən asılı-dır. Sosial-iqtisadi hadisələr bir sıra 

əlamətlərlə  xarakterizə  olu-nur.  Qruplaşdırma  mühüm,  müəyyənləşdirici  əlamət  əsasında  aparılmalıdır. 

Qruplaşdırma  əlaməti  konkret  şəraitdən  və  vaxt-dan  asılı  olaraq  seçilməlidir.  Müasir  şəraitdə  kəndli 

(fermer) tə-sərrüfatlarını mühüm əlamət olan mal-qaranın sayına, gəlirlərin həcminə  və s. əlamətlər üzrə 

qruplaşdırılmasını  məqsədəuyğun  hesab  edilir.Qruplaşdırma  bir  əlamət  uzrə  aparılarsa  sadə  qrup-

laşdırma  adlanır.  Sadə  qruplaşdırma  ilə  bərabər,  sosial-iqtisadi  hadisələrin  inkişaf  prosesini  hərtərəfli 

öyrənmək  üçün  onlan  iki  və  daha  çox  əlamət  üzrə  qruplaşdırmaq  lazımdır.  Qruplaşdırma  əlaqədə 

götürülmüş  iki  və  daha  çox  əlamət  üzrə  aparılarsa,  belə  qruplaşdirmaya  quraşıq  (kombinasiyalı, 

mürəkkəb)  qruplaşdır-ma  deyilir.  Sadə  qruplaşdırmaya  nisbətən  quraşıq  qruplaşdırma  daha  geniş  elmi 

təhlil  xüsusiyyətinə  malikdir.  Mürəkkəb  sosial-iqtisadi  hadisələrin  təhlilində  quraşıq  qruplaşdırma 

mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Onu  da  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  quraşıq  qruplaşdırmada  qruplaşdırma 

əlamətinin sayının artması ilə əlaqədar olaraq, qrupların sayı sürətlə artır.  

     Qruplaşdırma  əlamətləri  atributiv  (keyfiyyət)  əlamətinə  və  kəmiyyət  əlamətinə  bölünür.  Kəmiyyətlə 

ifadə  olunmayan  və  hadisənin  xassəsini,  keyfiyyətini  xarakterizə  edən  əlamətə  atri-butiv  əlamət  deyilir. 

Atributiv əlamətlər üzrə qrupların təşkili kəmiyyət əlamətlərinə nisbətən sadədir, çünki, atributiv əlamət-

lər üzrə qruplar əlamətlərin təbii xüsusiyyətlərinə müvafiq ola-raq keyfıyyətlərin, xüsusiyyətlərin siyahısı 

kimi təşkil edilir.    

     Bir  çox  hallarda  bir  sıra  atributiv  əlamətlər  çoxlu  miqdarda  adlara  malik  olur.  Məsələn,  fəhlələrin 

ixtisası,  məhsul  növləri,  səbəblər  üzrə  xəstəliklər  və  s.  Belə  hallarda  atributiv  əlamətlər  üzrə  qrupları 

təşkil  etmək  üçün  onlar  iki  qrupda  birləşdirilir.  Atributiv  əlamətlər  üzrə  xüsusi  işlənmiş  və  möhkəm 

qeydə  alınmış  qruplaşdırmalar  təsnifat  adlanır  (məs,  sənaye  sahələri-nin,  əkin  sahəsinin,  mal-qaranın,  

tədavül xərclərinin  və  s. ha-disələrin təsnifatı).  

    Variantı  miqdarla  ifadə  olunan  əlamətə  kəmiyyət  əlaməti  de-yilir.  Kəmiyyət  əlamətləri  də  öz 

növbəsində  diskret  və  fasiləsiz  əlamətlərə  ayrilır.  Kəmiyyət  əlaməti  üzrə  qruplaşdırma  aparar-kən 

qrupların  sayı  qarşıda  duran  tədqiqatın  vəzifəsindən  asılı  olaraq  müəyyən  edilir.  Məsələn,  müəssisələri 

həcmlərinə görə qruplaşdırarkən kəmiyyətcə fərqləndirilir.  

    Diskret  əlamətləri  üzrə  qruplaşdırmanı  təşkil  etmək  nisbətən  çətin  deyildir.  Məsələn,  fəhlələrin  tarif 

dərəcələrinə  görə  qrup-laşdırılmasında tarif dərəcələrinin sayı qədər qrup təşkil olunur. Bir çox hallarda 

kəmiyyət əlaməti üzrə qruplaşdırmada hadisə-nin bölgusünü necə aparmaq və qrupların sayını necə təşkil 

et-mək məsələsi ortaya çıxır. Belə  halda qruplaşdırmanı fasiləsiz kəmiyyət əlamətləri üzrə apararkən elə 

etmək  lazımdır  ki,  qrupların  sayı  lazımi  miqdarda  olsun.  Bunun  üçün  əlamətin  tə-rəddüd  dərəcəsi  və 

öyrənilən  məcmuda  vahidlərin  az  və  ya  çoxluğu  nəzərə  alınmalıdır.  Əlamətin  tərəddüd  dərəcəsi  yüksək 

olduqda qrupların sayı da çox olmalıdır. Bununla bərabar sta-tistika  məcmusundakı  vahidlər az olarsa o 

zaman  qrupların  sayı  az,  vahidlərin  sayı  çox  olarsa,  qrupların  sayı  çox  olmalıdır.  Qruplaşdırma  zamanı 

hər  bir  qrupda  kifayət  qədər  vahid  ol-malıdır.Əks  təqdirdə  böyük  ədədlər  qanunun  prinsiplərinə  əməl 

edilmədiyi  üçün  qruplar  üzrə  çıxaracağımız  nəticələr  hadisəni  dəqiq,  düzgün  xarakterizə  edə  bilməz. 

Öyrənilən  ictimai  hadi-sənin  mahiyyətini  ətraflı  təhlil  və  dərk  etdikdən  sonra  qrupların  sayını  müəyyən 

etmək lazımdır. 

     Kəmiyyət əlaməti üzrə qruplaşdırmanın mühüm məsələlə-rindən biri də fasilə həcminin, yəni əlamətin 

minimum  və  mak-simum  qiymətlərini  müəyyən  etməkdir.  Statistik  məcmuda  va-hidlərin  bölgüsü 

xarakterindən  asılı  olaraq  fasilələr  bərabər  və  qeyri-bərabər  şəkildə  müəyyən  edilə  bilər.  Vahidlərin 

bölgüsü  nisbi  bərabər  şəkildədirsə,  bərabər  fasilələr  təşkil  etmək  məqsə-dəuyğun  olar.  Bərabər  fasiləli 

qrupları  təşkil  etmək  üçün  fasilə  kəmiyyəti  müəyyən  edilməlidir.  Qruplaşdırma  əlamətinin  mak-simum 

qiymətindən  minimum  qiymətini  çıxıb,  alınan  nəticəni  təşkil  ediləcək  qrupların  sayına  bölsək  fasilə 

kəmiyyətini mü-əyyən etmiş olarıq. Fasilə kəmiyyətini əlamətin minimum qiy-mətinin üstünə gəlməklə I 

qrupun  yuxarı  sərhədini,  I  qrupun  yuxarı  sərhədinin  üstünə  fasilə  kəmiyyətini  gəlsək,  II  qrupun  yuxarı 

sərhədini alarıq.   

     Fasilələr  qapalı  və  açıq  ola  bilər.  Qapalı  fasilələrdə  qrupla-rın  aşağı  və  yuxarı  sərhədləri  göstərilir. 

Açıq  fasilələrdə  ancaq  ya  aşağı,  ya  da  yuxarı  sərhəd  göstərilir.  Açıq  fasilə  ancaq  birin-ci  və  axırıncı 

qruplarda  verilə  bilər.  Kəmiyyət  əlamətləri  üzrə  bərabər  fasiləli  qruplar  təşkil  edərkən  aşağı  və  yuxarı 

sərhədləri dürüst göstərilməlidir.  

     Əlamətin  qiyməti  qeyri-bərabər  və  əhəmiyyətli  dərəcədə  də-yişkən  olduqda,  qeyri-bərabər  fasiləli 

qruplar təşkil etmək la-zımdır. Sosial-iqtisadi hadisələrin böyük əksəriyyəti qeyri-bə-rabər fasiləli qruplar 


25 

 

şəklində təşkil olunurlar. Makroiqtisadi göstəricilərin təhlilində də qeyri-bərabər  fasiləli qruplardan  isti-



fadə  edilir. Qeyri-bərabər  fasiləli qruplar proqressiv  artan və  ya azalan  hesabi  və  ya  həndəsi proqres  ilə 

təşkil oluna bilər. Tutaq ki, bir sənaye sahəsinin müəssisələrinin məhsul satışından gə-lirləri göstəricisi 10 

mln.  manatla  300  mln.  manat  arasında  də-yişir.  Belə  məlumatı  qeyri-bərabər  fasiləli  qruplarda  qruplaş-

dırmaq məqsədəuyğundur, çünki məhsul satışından az gəlirləri olan müəssisələrin sayı daha çox olur. 

     Fasilələrin  sərhəddini  müəyyən  edərkən  nəzərə  almaq  la-zımdır  ki,  kəmiyyət  əlamətinin  dəyişməsi 

yeni  keyfiyyətin  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  Qeyri-bərabər  qruplaşdırmada  fa-silələrin  sərhədi  elə 

müəyyən  edilməlidir  ki,  kiçik,  orta  və  iri  müəssisələr  aydın  görünsünlər.  Belə  qruplaşdırmada  müxtəlif 

fəaliyyət növləri üçün fasilələrin sərhədləri differensiallaşdırıl-mış qaydada müəyyənləşdirilir.  



    Statistika qruplaşdırmasının növləri.  Qruplaşdırma vasitəsi  ilə  sosial-iqtisadi  hadisələr tiplərə,  ictimai 

qruplara ayırmaq, on-ların quruluşunu və onda baş vermiş dəyişikləri müəyyənləşdir-mək, sosial-iqtisadi 

hadisələr və  onların əlamətləri arasındakı qarşılıqlı  əlaqəni  müəyyən etmək, həmçinin  istehsalın  iqtisadi 

səmərəliliyini  və  istifadə  olunmamış  ehtiyatları  aşkara  çıxarmaq  və  s.  işlər  görmək  mümkündür. 

Qruplaşdırmanın  vəzifələrinə  uyğun  olaraq  onu  aşağıdakı  növlərə  ayırmaq  olar:  1.tipik  qrup-laşdırma; 

2.quruluş qruplaşdırması; 3.analitik qruplaşdırma. 

     Statistik  məcmunun  bircinsli  hissələrə  və  ya  ictimai-iqtisadi  tiplərə  ayrılmasına  tipik  qruplaşdırma 

deyilir.  Başqa  sözlə,  sta-tistik  məcmunun  tərkibini,  quruluşunu  xarakterizə  edən  qrup-laşdırma  tipik 

qruplaşdırmasıdır.  Bazar  münasibətləri  şəraitində  tipik  qruplaşdırmadan  daha  çox  istifadə  edilir.  Əhali 

ictimai qruplara görə, müəssisələr mülkiyyət formalarına, ÜDM, milli gəlir, əsas fondlar və s. mülkiyyət 

formalarına görə qruplaşdı-rılır. Quruluş qruplaşdırması sosial-iqtisadi hadisələrin qurulu-şunun konkret 

məkan  və  zaman  daxilində  necə  dəyişildiyini  xa-rakterizə  etməyə  imkan  verir.  Quruluş 

qruplaşdırmasından  is-tehsalın  iqtisadi  səmərəlilinin  tədqiqində,  sosial-iqtisadi  hadisə-lərin  quruluşunun 

və  onda  baş  vermiş  dəyişiliklərin  öyrənilmə-sində  geniş  istifadə  edilir.  Quruluş  qruplaşdırılmasında 

müəssi-sələrin  istehsal  fəaliyyətlərini  təhlil  etmək,  onların  işinə  operativ  rəhbərliyi  təmin  etmək, 

istehsalın həcmini artırmaq məqsədilə istifadə edilməmiş ehtiyatları aşkar etmək mümkündür. 

     Sosial-iqtisadi  hadisələrin  və  onların  əlamətləri  arasındakı  qarşılıqlı  əlaqəni  xarakterizə  edən 

qruplaşdırmaya  analitik  qrup-laşdırma  deyilir.  Qarşılıqlı  əlaqədə  olan  əlamətlər  amil  və  nəticə 

əlamətlərinə ayrılırlar. Əlamətin dəyişilməsinə səbəb olan əla-mətlərə amil əlamətləri, amil əlamətlərinin 

təsiri  nəticəsində  də-yişən  əlamətə  isə  nəticə  əlaməti  deyilir.  Məsələn,  müəssisələri  əsas  istehsal 

fondlarının həcminə görə qruplaşdırmaq və hər qrupa düşən məhsulun həcmini müəyyən etsək, onda əsas 

isteh-sal fondları amil əlaməti, hər qrupa düşən məhsulun həcmi isə nəticə əlaməti olar.  

     Qruplaşdırmadan  asılı  olaraq  əlamət  bir  halda  amil,  digər  halda  isə  nəticə  əlaməti  ola  bilər.  Əmək 

məhsuldarlığının  sə-viyyəsilə  əməyin  enerji  ilə  təchiz  olunması  arasında  əlaqəni  öy-rənərkən,  əməyin 

enerji  ilə  təchiz  dərəcəsi  amil  əlaməti,  əmək  məhsuldarlığının  səviyyəsi  isə  nəticə  əlaməti  olar.Amil 

əlaməti  əsasında  qruplaşdırma  aparıb  və  nəticə  əlaməti  üzrə  orta  və  nis-bi  göstəriciləri  hesablasaq,  bu 

göstəricilər arasında qarşılıqlı əlaqəni müəyyən etmək mümkün olar. 

    Qruplaşdırma  vasitəsi  ilə  həll  edilən  vəzifələrə  uyğun  olaraq,  onları  növlərə  ayırmağın  mühüm 

əhəmiyyəti  vardır.  Qruplaş-dırmanın  növlərinə  uyğun  olaraq  qrupların  təşkili  həyata  keçiri-lir, 

qruplaşdırma  əlaməti  seçilir,  qrupları  xarakterizə  edəcək  göstəricilər  sistemi  müəyyənləşdirilir. 

Qruplaşdırmanın  novləri  arasında  sıx  əlaqə  mövcuddur.  Aparılan  tədqiqat  zamanı  sosial-iqtisadi 

hadisələrin  tipləri  müəyyən  edildikdən  sonra,  onların  quruluşu  və  quruluşda  baş  vermiş  dəyişikliklər, 

həmçinin hə-min hadisələr və onların əlamətləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə-ləri aşkar etmək və öyrənmək 

lazımdır.       



     Statistika icmalı haqda anlayış. Tam məcmu, yaxud onun ayrı-ayrı hissələrini xarakterizə etmək üçün 

vahidlər  haqqında-kı  məlumatlar  ümumiləşdirilməli,  yekunlaşdırılmalı,  yəni  icmal  tərtib  olunmalıdır. 

Statistika  icmalı  statistika  müşahidəsi  materi-allarına  yekun  vurmaqdan,  yaxud  statistika  icmalı  tək-tək 

məlu-matdan vahidlər qrupu haqqında və ümumilikdə məcmu haqqın-da məlumata keçməkdən ibarətdir. 

Statistika icmalı iki növə ay-rılır: sadə yekun və qrup icmalı. 

     Sadə  yekun  icmalında  ayrı-ayrı  vahidlər  haqqında  toplanan  məlumat  birnövlü  qruplara 

bölüşdürülmədən,  tam  məcmu  üzrə  yekunlaşdırılır.  Nəzəri  hissəni  daha  aydın  başa  düşmək  üçün  şərti 

müəssisənin əlli  fəhləsinə  nəzər salaq. Sadə  yekun  icmal  yalnız öyrənilən  məcmu vahidlərinin  sayını  və 

öyrənilən əla-mətlərin həcmini (fəhlələrin ümumi iş stajı, onlara hesablanmış ümumi əmək haqqı məbləği 

və  s.) müəyyənləşdirməyə  imkan verir. Lakin sadə  yekun  icmalı öyrənilən  məcmunun tərkibi  ilə  burada 

əmələ  gələn  proseslər  haqqında  təsəvvür  yaratmır.  Mə-sələn,  sadə  icmal  əlli  fəhlənin  tərkibində  kişi  və 


26 

 

qadınların,  ha-belə  bunların  peşələrinin  sayı  və  hər  bir  cinsə,  peşəyə  aid  işçi-lərin  sayını  göstərmir.  Bu 



məlumatı əldə etmək üçün qrup ic-malı tərtib edilir. 

     Qrup  icmalında  məcmu  vahidləri  birnövlü  qruplara  bölünür,  sonra  ayrı-ayrı  qruplar  üzrə  və  sonda 

bütövlükdə  məcmu üzrə  yekunlar vurulur. Məsələn qrup icmalı vasitəsi ilə əlli fəhləni kişi və qadınlara, 

müxtəlif peşələrə, qabaqcıllara və geridə qa-lanlara ayırmaq və  hər cinsə, peşəyə, əmək məhsuldarlığına 

aid  fəhlə  sayını  müəyyən  etmək  olar.  Bundan  başqa  əmək  haqqının  ixtisasdan  və  əmək 

məhsuldarlığından  asılılığını  da  burada  mü-əyyənləşdirmək  mümkündür.  Qrup  icmalı  statistika 

qruplaşdır-ması  nəticəsində  əldə  edilən  məlumatın  yekunlaşdırılmasıdır.  Statistika  qruplaşdırması 

dedikdə  məcmu vahidlərinin birnövlü qruplara bölüşdürülməsi təsəvvür edilir ki, bundan da məqsəd hər 

bir qrup üzrə icmal göstəricilərinin əldə edilməsidir. 

     İnterval bölgü və  interval qeydləri.  Bir sıra  bölgülərdə  hər qrup üçün qruplaşdırma əlaməti  müəyyən 

kəmiyyət  şəklində  de-yil,  bir  kəmiyyətlə  digər  kəmiyyət  daxilində  göstərilə  bilər  (in-tervalın  ilk  və  son 

qiymətləri).  Belə  bölgüyə  interval  bölgü  de-yilir.  Interval  bölgüsü  qruplaşdırma  əlamətinin  çox  ədəd 

daşıdı-ğı  hallarda  tətbiq  edilir.  Müasir  statistika  araşdırmalarında,  he-sablamalarında  interval  qeydləri 

aşağıdakı 2 üsulla aparılır: 

    1-ci  üsulda  qeydlər  100  ifadəsi  (100  vahid  və  ya  100%  )  kimi    ifadə  edilir.  Bu  zaman  ,  məsələn, 

normaların 100% yerinə yeti-rilməsi sonrakı üçün ilk qiymət təşkil edir, qabaqkı qrupda isə intervalın son 

qiyməti 100%-ə qədər (yəni 99,99%) olan rəqəmi təşkil etməlidir. Eyni qayda 100 ədəd ifadəsi ilə  bağlı 

da keçər-lidir. Yəni,  bu üsulda  verilmiş olan 100 ədəd sonrakı  intervalın  ilk qiymətidir, qabaqkı qrupun 

son  qiyməti  isə  100-dən  bir  va-hid  az,  yəni  99,99-dur.  Birinci  üsulla  aparılan  interval  qruplaş-

dırmalarının daxilindəki yeganə fərq bu istiqamətlərdən birinin mütləq ifadə ilə (100 ədəd), digərinin isə 

nisbi kəmiyyət for-masında (100%) verilməsidir.    

   2-ci  üsulda  500  ədəd  qabaqkı  qrupun  son  qiymətidir  (500-ə  qədər  yazılmasına  baxmayaraq),  sonrakı 

qrupun  ilk  qiyməti  isə  ondan  bir  vahid  çox,  yəni  501  olacaqdır.  Adətən  ikinci  üsuldan  daha  iri  həcmli  

interval  qruplaşdırılması  tələb  olunduqda  (mə-sələn,  Azərbaycan  Respublikasının  məskünlaşma-yaşayış 

ərazi-lərinin onların əhalisinə görə qruplaşdırılması) istifadə edilir.  

    İnterval  bölgüsünün  bütün  hallarında  intervalın  miqdarı  qon-şu  intervalların  ilk  yaxud  son 

qiymətlərinin  arasındakı  fərqdən  ibarət  olur.  Aşağıdakı  şərti  misalla  müşahidə  materialları  əsasın-da 

statistika  qruplaşdırmasının  köməyi  ilə  əmək  haqqı  miqdarı  üzrə  fəhlələrin  tərkibini  öyrənmək 

mümkündür. Bunun üçün on-ları aşağıdakı qruplara bölək (cəd.3.1). 

 

Cədvəl 3.1 Müəssisə işçilərinin əmək ödənişi üzrə bölgüsü 



Yüklə 1,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin