Муќаддима

 
O’zbekiston Respublikasining yerlari va ularning ekologik holati 
O’zbekiston Respublikasining hududi 447,4 ming km
2
, o’rmonlar 54,4 ming km
2
, 
qishloq xo’jalik maqsadlari uchun foydalaniladigan erlar 289,2 ming km
2
, 
sug’oriladigan erlar 43 ming km
2
, tabiiy yaylovlar 222,9 ming km
2
ni tashkil yetadi. 
Respublikamizdagi kam hosilli sug’oriladigan ekin maydonlari (ming gektar 
hisobiga) quyidaga jadvalga keltirilgan. 
4 — jadval. 
№ Erlar 
Jami SHundan paxta ekiladigani 
1. Kuchli sho’langan erlar 
238,4 
196 
2. Botqoqlashgan yoki kuchli namlangan erlar 24,7 
21,7 
3. Gipslashgan erlar 
200 
108 
4. Toshloq erlar 
50,6 
41,8 
5. Suv ta’siridi eroziyaga uchragan erlar 
50,5 
34 
Jami 
564,2 
402,4 
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, yaylovlarni tez sur’atlar bilan o’zgartirish 
natijasida Orol dengiziga kelib tushadigan suv miqdori keskin kamayib borishini 
inobatga olib, 1991 yildan boshlab reepublika miqiyosida yangi erlarni ochish taqiqlab 

---

115 
qo’yildi. Sug’oriladigan erlarni kamaytirish faqat suvning foydalanish koeffisientini 
oshirish yo’li bilan yoki Orol dengiziga boshqa suv manbalaridan suv keltirish yo’li 
bilan amalga oshirilishi mumkin. Ammo ushbu tadbirlarni amalga oshirish katta 
energiya va mablag’larni talab qiladi. 
Respublikamizdagi sug’oriladigan yerlarning 15% tayyorlanadigan qishloq 
xo’jalik mahsulotlarini 98% ni beradi. Oxirgi 20-25 yil davomida sug’oriladigan 
erlarning sho’rlanishi 0,8 mln gektarga ortib, hozirgi paytda 2 mln gektar tashkil yetadi. 
Shundan 0,85 mln gektar erlar o’ta sho’rlangan yerlar hisoblanadi. 
Qoraqalpog’istonda 90-95% erlar, Qashqadaryo va Xorazmda 60-70% yerlar 
sho’rlangandir, Respublikada 1748 ming gektar sho’rlangan erlar bo’lib, ulardan 241 
ming gektari kuchli sho’rlangan erlardir. SHo’rlanish jarayonlari ayniqsa 
Qorakalpog’istonda, Buxoro va Sirdaryo viloyatida kuchaymoqda. Oxirgi 20-30 yil 
davomida tuproq tarkibida chirindi (gumus) miqdori (hosildorlikning asosiy 
ko’rsatkichi) 30-50% ga kamaydi. Bu esa, umumiy maydonning 40% ni tashkil yetadi. 
Barcha sug’oriladigan erlarning 40% ga yaqinini chirindi miqdori nihoyatda kam (1% 
gacha) bo’lgan tupoqlar egallaydi. 
Respublika erlarining bonitet balli 60 ga tengdir. Bonitet balli Qoraqalpog’iston, 
Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida 18,7 ballni, Surxondaryo, Xorazm va Namangan 
viloyatlarida 70-76 ballni tashkil yetadi. Paxta ekiladitan erlarning eng sifatli 81-100 
ballarga teng maydoni 0,7 mln gektar bo’lib, o’rtacha 11-60 ballarga teng 0,9 mln 
gektar, o’rtachadan past 21-50 ballarga teng maydoni 0,6 mln gektar erni tashkil yetadi. 
Er unumdordigini pasayishiga tuproqning shamol va suv ta’sirida eroziyaga 
uchrashishi ham katta salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. SHamol va suv ta’sirida tuproqning 
eroziyaga uchrashishi natijasida er unumdorliga yildan-yilga pasayib bormoqda. 
Respublikamizda 21 mln gektar sug’oriladigan erlardan 0,7 mln gektar erlar o’ta va 
o’rtacha darajada deflyasiya (eroziya)ga uchragan. O’ta va o’rtacha darajada 
deflyasiyaga uchragan erlar Farg’ona vodiysida 165 ming gektar, Surxondaryoda 106 
ming gektar, Qashqadaryoda 80 ming gektar va Buxoro viloyatida 52 ming gektarni 
tashkil yetadi. 
CHorva mollarini surunkasiga bir joyda boqish va yaylovlarni o’z vaqtida 
almashlab turilmasligi sababli 22 mln gektar yaylov erlaridan b mln gektar erlar 
deflyasiyaga uchragan, 13 mln gektar erlar esa, suv ta’sirida eroziyaga uchragan. 
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, insonning biosferaga ko’rsatayotgan kuchli 
ta’siridan biri o’simliklar dunyosida vujudga keladigan kasalliklarga, zararkunanda 
hasharotlar va begona o’tlarga qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy vositalaridir. 
SHubhasiz, qishloq xo’jaligida insektisidlar, defolyantlar, gerbisidlar va boshqa 
kimyoviy moddalardan foydalanish natijasida oziq-ovqat mahsulotlari ishlab-chiqarish 
ortadi. Ammo dixlordifeniltrixloretan (DDT) va boshqa insektisidlar, gerbisidlar, xlor 
va fosfororganik birikmalar ko’pchilik hayvonlar va hatto inson uchun xavflidir. DDT 
zaharli, ta’sirchan va barqaror modda hisoblanib, u biogeosenozlarda uzoq vaqt 
davomida saqlanib qoladi hamda to’planadi. Ma’lumotlarga qaraganda, uni turli 
hayvonlarning jigarida to’planganligi aniqlangan. 
Respublikamizda zaharlangan erlar tarkibida DDT ning miqdori uning ruxsat 
etilgan chegaraviy konsentrasiyasi (RECHK)ga nisbatan 2-5 marotaba ko’proq 
to’plangan. Farg’ona, Andijon va Samarqand viloyatlari erlarida DDT ning miqdori 

---

116 
uning RECHK siga nisbatan mos ravishda 26, 26,4 va 44 marotaba ko’proq mavjudligi 
aniqlangan. 
Bundan tashqari, paxta yakkahokimligi, erlarni almashlab ekish ishlari rejasiz 
amalga oshirishi va xususan chorvachilikni rivojlantirish, em-xashak bilan ta’minlash 
maqsadida erlarga ko’plab mineral o’g’itlardan foydalanishga to’g’ri keldi. Natijada 
erga kechadigan barcha tabiiy biologik va biokimyoviy jarayonlar izidan chiqib ketdi. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, keyinga yillarda pestisidlar bilan ishlov 
beriladigan yer maydonlari ancha qisqardi. Masalan, agar 1989 yilda bunday yerlar 2,3 
mln gektarni tashkil etgan bo’lsa, 1991 yilga kelib 1,4 mln gektarni tashkil etdi. Bir 
gektar yerga solingan pestisidlar 36 kg dan 42 kg gacha ortdi. Xususan Surxondaryo va 
Qashqadaryo viloyatida har bir gektar yerga mos ravishda 85 va 90 kg daya pestisidlar 
kiritilgan. Yiliga har gektar erga 400-500 kg atrofida mineral o’g’itlar solinib kelindi: 
Ma’lumotlarga qaraganda, fosforli o’g’itlar bilan birga tuproq tarkibiga ftor, uran, toriy 
va og’ir metall tuzlari singib bordi. Zararkunanda va hasharotlarga qarshi sepiladigan 
dorilarning atigi 1% gina foydali ta’sir ko’rsatadi, qolgan 99% tuproq, suv, havo va 
boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga singib boradi. Natijada tuproq tarkibidagi foydali 
mikroorganizmlar qiriladi, tuproq va er osti suvlari ifloslanadi va inson sog’ligiga katta 
salbiy ta’sir yetadi. Ma’lumotlarga qaraganda, ishlab chiqarilayotgan kimyoviy 
moddalarning ishlatish koeffisienti nihoyatda past: kaliy va fosforli ug’itlarning 30%, 
azotli o’g’itlarning 50% o’simliklar tomonidan o’zlashtirilmasdan qolib, ular suv 
ta’sirida yuvilib, er usti va er osti suvlarini ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, dehkonchilik bilan shug’ullanadigan erlarda 
tuproqning ekologik holati nochordir. Er maydonlarining ifloslanishiga kimyoviy 
moddalarni bir joydan ikkiichi joyga uzatish, ularni saqlash, ishlatish uchun kerakli 
texnikaning nosozliga yoki etishmasligi, o’simliklarni himoya qilish xizmatining 
qoniqarsiz ishlashi sabab bo’lmoqda. Ekologik nuqtai nazardan olib qaraganda 
respublikamizda er resurslaridan to’liq foydalanilmaydi. Natijada er hosildorligi va 
chorvachilik mahsulotlarining mahsuldorligi pastligicha qolmoqda. 

---

117