Муќаддима

Zaharli gazlar miqdorini kamaytirishning tashkiliy chora tadbirlari 
 
Atmosfera havosining sun’iy ifloslanishdan saklash uchun nimalar qilish kerak? 
Hozirgi zamonda atmocfepa havocini zaharli gazlar bilan ifloslanishini 
kamaytipish maqcadida ko’pincha balandligi 100 m. dan 400 m. gacha bo`lgan 
trybalapdan foydalaniladi. Ushbu tadbir aytarli samara bermasa ham, lekin chiqindi 
hosil bo’layotgan va tashlanayotgan yerlarda uning miqdorini chegapaviy mumkin 
bo`lgan miqdorgacha (CHMM) tushirish imkonini yaratadi. Trubkalar balandligini 
oshirish o’sha yerning o’zida iflos moddalarni mezomashtab va uzoq tarqalish 
zonalariga tushishini ta`minlaydi, ya`ni yaqin (mahalliy) tarqalish xonasida uning 
miqdorini kamaytiradi. Masalan, 200 m. li trubadan tashlanayotgan chiqindi moddalar 
75-250 m. li radiusda tarqaladi. 
Atmosfera havosining tozaligini saqlash maqsadida hozirgi kunda quyidagi 
tashkiliy chora-tadbirlar amalga oshiriladi: 
1. Shaharlarda atmosfera havosini kuchli ifloslantiruvchi sanoat korxonalarini 
joylashtirish mumkin emac (masalan: kimyoviy, metallyrgiya va h.k.). 
2. Qurilayotgan sanoat korxonalarini aholi zich joylashgan yerlardan uzoqroq 
joyga shamol yo’nalishini hisobga olgan holda joylashtirish kerak va uning atrofida 
sanitar himoya zonalarini barpo qilish zaryr. 
3. Havoga chiqarilayotgan gazlarning zaharlilik darajasiga qarab sanoat 
korxonalari 5 sinfga ajratilgan va ularning hap biriga quyidagi sanitar himoya zonalarini 
belgilangan: 
I - 1000 m, II - 500 m, III - 300 m, IV - 100 m, V - 50 m.
Ushbu himoya zonalari maydoni ko’kalamzorlashtirilgan bo`lishi kepak. Chynki 

---

119 
1 m2 barg yuzasi 1,5-3,0 g. gacha changni va 1 ga yashil o`simlik maydoni esa 8 
kg/soat CO2 gazini yutishi mymkin. 
4. Sanoat korxonalari albatta tepalik va shamol yaxshi esadigan yerlarga 
joylashtirilishi kepak. 
5. Zaharli gazlarni tashlaydigan trubalarning balandligi 250 - 300 m. Bo’lishi 
kepak. 
6. Yoqilg’ilarni gaz va elektr turlari bilan almashtirish kerak. 
7. Yoqilg’i sifatida foydalanilayotgan neft va gaz tarkibidagi oltingygyrtni 
tozalash uchun ularga maxsus ishlov berish kerak. 
8. Atmosfera havosini himoya qilishning eng asosiy chora -tadbirlardan biri 
tozalagich moslamalarini va inshootlarni qurishdip 
Lekin yuqorida keltirilgan chora-tadbirlar atmosfera havosini ifloslanishidan 
caqlash uchun yetarli emasdir. Buning uchun eng avvalo sanoat korxonalarida hosil 
bo’layotgan chiqindilarning miqdorini keckin kamayishiga erishishimiz zaryrdir. 
Zaharli gazlarni miqdorini kamaytirishning texnologik choralari texnologik va 
konstruktiv o’zgartirishlar yig’indisidan tarkib topgandir. Ular quyidagi yo’nalishlarda 
amalga oshiriladi: 
1. Texnologik jarayonlarni borishi davomida zaharli moddalarni hosil bo’lish 
mexanizmini o’rganish. 
2. Asosiy inshootlar konstruksiyasini takomillashtirish. 
3. Xom ashyo sifatida ishlatiladigan zaharli moddalarni kam zaharli yoki umuman 
toza turlarini bilan almashtirish. 
4. Chiqindisiz texnologik jarayonlarni tashkil qilish. Yuqoridagi texnologik 
tadbirlar ichida zaharli moddalarni hosil bo’lish mexanizmini o’rganish eng asosiy o’rin 
egallaydi. 
Masalan, azot oksidlarini hocil bo’lish jarayoni mexanizmi bilan tanishib chiqsak, 
u quyidagi jarayon hisobiga hosil bo’ladi. 
N2 + O2
2 NO - 43 kkal 
Azot oksidlari asosan IЭS 60%, avtotransport - 38%, boshqa kimyoviy 
korxonalarda - 2% hosil bo’ladi. Azot oksidining konsentrasiyasi O
2
ning 
konsentrasiyasi va temperatyrasining ortib borishi bilan oshib boradi, asosan yonish 
zonasida hosil bo’ladi. Trubalar orqali atmosferaga tushgandan so`ng esa yana 
oksidlanish quyidagicha davom etadi: 
2 NO + O2
2 NO2 + 45 kkal 
Ushbu jarayon tezligi temperatyrani kamayishi va O
2
ning konsentrasiyasini 
ortishi bilan ortib boradi. 
Demak, azot oksidlarini miqdorini kamayishi uchun yonish zonasiga
berilayotgan O
2
ning miqdorini va temperatyrasini boshqarish zarurdir. U quyidagi 
yo’llar bilan amalga oshiriladi: 
1. Yonish natijasida hosil bo’layotgan mahsulotlarni qaytadan yonish zonasiga 
yuborish ya`ni retsirkulyasiya qilish, natijada yonish zonasi temperatyrasi bir oz 
kamaytiriladi. 
2. Yonilg’ini 2 bosqichda yoqishni tashkil qilish ya`ni birinchi yonish zonasiga 

---

120 
kerak bo`lgan miqdordan kamroq miqdorda havo yuboriladi, natijada bir oz temperatyra 
kamayib, hosil bo’lish tezligi sekinlashadi. Temperatyrani kamayishiga erishilishi 
hisobiga ikkinchi bosqichdagi yonish jarayoni ortiqcha O
2
va ancha past temperatyra 
sharoitida boradi. Hatijada 2 yonish zonasida ham hosil bo’layotgan azot oksidlari 2-3 
baravar kam miqdorda bo’lishiga erishiladi. 
3. NO ning sintezi reaksiyasiga ingibitorlarni qo’shish ya`ni yonish zonasiga suv 
bug’larini yuborish: 
2 N2O + 2 S + O
2 N2 + SO + SO2 
Lekin, ko’p miqdorda suv bug’lari berilishi CO ning miqdorini oshirib yuborishi 
mumkin.