Муќаддима

Zaharli moddalarning chegaraviy mumkin bo`lgan miqdori haqida 
tushuncha 
Atmosfera havosiga tushayotgan turli iflos moddalarning zaharlilik darajasini 
ularning 1 m3 havodagi mg lar (mg/m3) miqdorini aniqlash yo’li bilan aniqlanadi. 
Aerozollar tarkibidagi changning miqdori esa bir birlik yuzaga chiqayotgan g lar (g/m2) 
miqdorini aniqlash yo’li bilan aniqlanadi. 
Zaharli moddalarning insonga, hayvonlar va o`simliklarga eng minimal ta`sirini 
aniqlash uchun 200 xil modda uchun chegaraviy mumkin bo`lgan miqdor (CHMM) 
ishlab chiqilgan. 
CHMM acocan quyidagi ko`rsatkichlar asosida ishlab chiqilgan: 
1. U yoki bu moddaning chegaraviy mumkin bo`lgan miqdori deb, uning shunday 
miqdorini tanlab olinadiki, shu miqdordagi hap qanday modda insonga ta`sir 
ko`rsatganda, uning ish qobiliyatini kamaytirmaydi va salomatligi, kayfiyatiga hech 
qanday ta`sip ko`rsatmaydi. 
2. Zaharli moddalarga moslashish noxush hisoblanib, o’rganilayotgan miqdorning 
mumkin emasligining isboti hisoblanadi. 
3. Zaharli moddalarning o`simliklarga, iqlimga, atmosfera havosining tiniqligiga 
va aholining yashash sharoitlariga noxush ta`sir ko`rsatayotgan miqdorini mumkin 
bo’lmagan miqdor deb belgilangan. 
Har bir modda uchun tegishli CHMM qabul qilingandir. 
Zaharli moddalarning atmosferaga tarqalishi 
Zaharli moddalarning atmosferaga tarqalishi natijasida ularning miqdori bir 
muncha kamayadi, lekin bu hozirgi zamonda samara bermaydi. Balki zamonaviy 
tozalash moslamalari o’rnatilishi zaryr ekanligini taqozo etadi. Moddalarni atmosfera 
havosida tarqalishini aniqlash ularning yer yuzasiga yaqin joylashgan atmosfera 
qatlamidagi miqdorini hisoblash yo’li bilan amalga oshiriladi - C (mg/m3). 
Zaharli moddaning yer yuzasi sath konsentrarsiyasining maksimal miqdori 
CHMM dan katta bo’lmasligi zarur: 
C maks Atmosferaga bir vaqtda bir nechta zaharli modda bor bo`lsa, ularning ta`sirlari 
yig’indisi 1 dan kichik bo’lishi kerak

---

121 
1
2
2
1
1




n
n
ЧММ
С
ЧММ
С
ЧММ
С

bu yerda C
1
, C
2
, .... C
n
- atmosfera havosiga tushgan zaharli moddalarning
miqdori, mg/m
3
. 
ЧMM
1
, ЧMM
2
,..... ЧMM
n
- moddalarning tegishli chegaraviy mumkin bo`lgan 
miqdorlari, mg/m3. 
Ma`lum temperatyraga ega bo`lgan va dumaloq trubali manbadan tashlanayotgan 
zaharli gaz aralashmasining maksimal konsentrasiyasi Cmaks. quyidagi formula 
yordamida aniqlanadi: 
3
1
2
T
V
H
n
m
F
M
А
C
макс






bu yerda: A - atmosfera havosiga zaharli moddalarni gorizontal yoki vertikal 
tarqalishini hisobga oluvchi koeffisient.
M - atmosferaga tashlanayotgan zaharli moddalar massasi, g/c 
F - zaharli modda zarrachalarini atmosfera havosida cho`kish tezligini hisobga 
oluvchi o’lchovsiz koeffisient. Gaz moddalari va mayda dispersli aerozollar uchun F = 1 
ga teng. 
m va n - gaz aralashmalarini trubadan tashlanish sharoitlarini hisobga oluvchi 
koeffisientlar (odatda m = 1 bo`lib, ba`zi hollarda 0,8 dan 1,5 gacha n esa 1 dan 3 
gacha o’zgarishi mumkin). 
H - trubalarning yer sathidan boshlab balandligi, m.
ΔT - gaz aralashmalari va havo temperaturalari orasidagi farq. 
V
1
- gaz aralashmasi hajmi, m
3
/c. 
Yep sathidan ЧMM dan oshmaydigan miqdordagi moddalarni tashlanishi 
mumkin bo`lgan mirdori quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
n
m
F
A
T
V
Н
ЧММ
ЧМЧ






3
1
2
Lekin tashlanayotgan moddalarning miqdori tashlanayotgan vaqtda ЧMМ dan 
oshmasligi zaryr. C
M.T
. esa quyidagicha aniqlanadi: 
3
2
1
2
1
V
T
n
m
F
А
Н
ЧММ
V
ЧМЧ
C
T
M







Shuningdek, chiqindi tashlanayotgan trubaning minimal balandligi quyidagicha 
aniqlanishi mumkin: 
3
1
T
V
ЧММ
n
m
F
M
A
H






Noxush meteorologik sharoitlarda esa, zaharli moddalarning maksimal 
konsentasiyasi manbadan Xm masofada, ya`ni trubaning balandligini hisobga olgan 
holda aniqlanadi. 
Xm =RH 
bu yerda R - o’rtacha qiymati 20 ga teng bo`lgan o’lchovsiz koeffisient.

---

122