Муќаддима

19-MA’RUZA. Neft - gaz sanoati korxonalaridagi chiqindilar va 
ulardan samarali foydalanish muammolari 
Rеjа: 
1. O’zbekiston Respublikasi mineral xom-ashyo resurslari. 
2. Foydali qazilmalarni qazib olish jarayonida hosil bo’ladigan yo’lakay moddalar, 
ulardan foydalanish samaradorligi.
 
Tayanch atama va iboralar 
Chiqindi, zaharli moddalar, atmosfera, yonilg’i, yonish zonasi, havo harorati, azot 
oksidlari, zaharli gazlar, iflos mоddalar, kimyoviy jarayonlar, metallurgiya. 
A d a b i y o t l a r 
1. Qudratov O. Sanoat ekologiyasi. T.: T va ESI, 1999, 183 b. 
2. Охрана окружающей среды. Под ред. С.Б. Белова. М.: Высшая школа, 1991 
319с. 
1. Rafiqov A.A. Geoekologik muammolar. T.:O’qituvchi, 1997, 112 b. 
2. Xolmo’minov J. Ekologiya va qonun. T.:Adolat, 2000. 
 
Nazorat savollari 
1. CHiqindilar tarkibidan olingan sianitlar, fosfogibs, lignin va ularning 
qo’llanish sohalari haqida ma’lumot bering. 
2. Vujudga kelgan ekologak muammolarning yechimi nimalarga bog’liq? 
3. ―CHiqindisiz texnologiya‖ atamasining shartliligini isbotlang. 
4. ―CHiqindisiz texnologiya‖ deb nimaga aytiladi? 
5. ―Kamchiqindili texnologiya‖ deb nimaga aytiladi? 
O’zbekiston Respublikasi mineral xom-ashyo resurslari. 
Oxirgi yillarda chop etilgan ma’lumotlarga qaraganda, hozirga paytda dunyodaga 
neft zahiralari 100 mln tonna deb baholanmoqda. SHundan Saudiya Arabistoni 25,3%, 
Iroq 9,9%, Birlashgan Arab Amirligi 9,6%, Quvayt 9,4%, Venesuela 5,8%, MDH 5,8% 
va Meksika 5,6% neft zahiralariga ega. 
Olimlarimizning fikricha, respublikamizning 60% hududi neft va gaz qazib olish 
uchun istiqbolli hisoblanadi va xom ashyo zahiralarining qiymati 1 trillion amerika 
dollari deb baholanmoqda. Oxirgi yillarda respublikamizda neft va gaz qazib chiqarish, 
avtobenzin, aviakerosin, dizel yoqilg’ilari, mazut va neft moylari ishlab chiqarish 
hajmlari o’sdi. Masalan, 1998 yilda 8,1 mln tonna neft va kondensat, 54,8 mlrd m
3
tabiy 
gaz qazib olindi, 7,1 mln tonna neft va kondensat, 37,4 mlrd m
3
gaz qayta ishlanib 270 
ming tonna oltingugurt ishlab chiqildi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning umumiy 
bahosi 137,5 mlrd so’mni tashkil yetadi. Ammo respublikada yaratilgan yoqilg’i-
energetika va mineral xom ashyo resurslaridan imkoniyat va zaruriyat darajasida 
foydalanilsada, bu jabhada o’z yechimini kutayotgan muammolar ham yo’q emas. 
Vujudga kelgan iqtisodiy, ekologik va texnologix muammolarga batafsilroq to’xtalib 
o’tamiz. 
1. Respublikamizda mavjud 65 ta neft va gaz konlaridan 35 tasi ishlatilayapti. 
Neft va gaz konlaridan chiqindn suvlarning tarkibidan yod, brom, seziy, rubadiy, 

---

123 
stronsiy, bor kabi yo’lakay nodir elementlar ajratib olinmayapti. 
2. Polimetallar, stronsiy, plavik shpat, tabiiy tuzlar, fosforit konlari o’zlashtirmay 
qolyapti. Kumush konlaridan birontasi ishga tushirilmagan. 
Z. Foydali qazilmalarni qazib olishda yuz beradigan isrofgarchiliklar 
qo’llaniladigan texnologiyalar sistemasining unumdorligiga bog’liqdir. Foydali 
qazilmalardan to’laroq foydalanish ochiq qazib olish yo’li bilan amalga oshishi 
mumkin. Ammo Angren toshko’mir konidan yuqori kulli va kam quvvatli ko’mirlarni 
to’liq qazib olish ta’minlanmay kelinyapti. Masalan, kam quvvatli ko’mir va yuqori 
kulli ko’mirlarning umumiy isrofi mos ravishda 20,5-23,8% va 12,5-13,1% ni tanshil 
etmoqda. Qattiq yoqilg’ilarni gazlashtirish – ularni chuqur texnologik qayta ishlab 
ulardan sun’iy gazsimon yoqilg’i va kimyo sanoati uchun xom ashyo, metallurgiya 
sanoati uchun qaytaruvchi gazlar olishdan iborat. Gazlashtirish jarayonini gaz 
generatorlarda 1000-1300 S da havo, kislorod, suv bug’lari yoki ularning aralashmalari 
yordamida amalga oshiriladi va natajada vodorod va uglerod oksidlari, metan va azot 
olinadi. 
4. Qattiq yoqilg’ilarni bevosita er ostida (qazib olmasdan) yoqib gazlashtirish 
katta istiqbolli texnologiyalardan hisoblanadi. Iqtisodiy va ekologik nuqtai nazardan 
olib qaraganda, bunda ishchi kuchi tejaladi va er usti chiqindilar bilan iflos bo’lmaydi, 
Er ostiga oralig’i 15-20 m ga teng bo’lgan ikkita quduq (skvajina) qazilib, biridan havo, 
kislorod yoki suv bug’lari berilib, ikkinchi quduqdan gaz olinadi. Bu usulning 
kamchiligi — asosiy olinadigan gaz komponentlarining kam chiqishidan: 12-16% N
2
va 
6-10% SO. 
Respublikamizdagi "Podzemgaz" stansiyasida er osti ko’mirning gazlashtirish 
samaradorligi uncha yuqori emas. Qazib olinadigan maxsus ko’mirlarning umumiy 
miqdoridan atigi 10% GRES lardagi maxsus kullarni yig’ib olishda sarflanadi, qolgan 
qismi yoqilg’i ko’mir sifatida ishlatiladi. 
5. Yer osti boyliklarini qazib olishda juda katta nobudgarchilikka yo’l 
qo’yilmoqda. Masalan, Sharg’un ko’mir konida nomukammal texnologiyalarni qo’llash 
tufayli qazib olinayotgan ko’mirning 25% isrof bo’lmoqda, "Qalmaqir" va "Sari-Cheku" 
ma’dan konlari, "Oltin tongan" qo’rg’oshin-ruh konlari xom ashyo bazalarining xolati 
xozirgi zamon sanoat kondisiyalariga va tog’ jinslarini to’yintirish texnik-iqtisodiy 
ko’rsatgichlariga javob berolmayapti. "Oltin topgan" va "Paybuloq" er osti qo’rg’oshin-
ruh konlarida rejadan tashqari 3% dan 6% gacha tovar ma’danlari isrof bo’lmoqda. 
Yer bag’ridan qimmatbaho elementlarni qazib olishda iflosgarchilik yuqoriligicha 
qolmoqda, "Ingichka" ma’dan shaxtasida kon zahiralari eski kamera-ustun sistemasi 
asosida ishlanib er ostidan 88,5-90% gacha ma’dan ajratib olishga erishilyapti. 
6. Respublikada yiliga 100 mln tonnadan ziyodroq chiqindilar paydo bo’lib, 
ulardan yarmini zaharli chiqindilar tashkil etmoqda. Ushbu chiqindilarning bir qismi 
xalq xo’jaligida ikkilamchi xom ashyo sifatida qo’llaniladi, asosiy massasi esa turli 
chiqindi yig’gichlarda joylashtiriladi. CHiqindilarning umumiy miqdori 2 mlrd tonnani 
tashkil etmoqda. 
Chiqindilarning asosiy miqdori (1,3 mlrd tonna) tog’ jinslarini qazib olish 
sanoatiga va qayta ishlash komplekslari ulushiga to’g’ri kelmoqda. Har yili qariyb 50-
60 mln tonna chiqindilar (tog’ jinslari, flotasion boyitish dumlari, turli toshqollar, sun’iy 
tosh (klinker)lar) atmosfera havosiga chiqarilib tashlanadi. Ular 10 ming gektar 

---

124 
maydonni egallab turibdi. 
"Muruntov" oltin koni atrofida chiqindilar tashlanadigan maydon 5 ming 200 
gektar erni tashkil yetadi. Ushbu maydon hozirgi kunda chiqindilar bilai to’lib toshgan 
bo’lib, ikkinchi maydoni 6200 gektar erni tashkil etmoqda. CHiqindilarning tarkibida 
kobalt (0,25 mg/l), ruh (0,5 mg/l), margimush (2,5 mg/l), qo’rg’oshin (3 mg/l), mis (5,5 
mg/l), tyemir birikmalari (9 mg/l). modibden(17 mg/l),.nikel(17mg/l), alyuminiy (25 
mg/l) va natriy sianiti (150mg/l) mavjudligi aniqlangan. 
Hozirgi paytda Zafarobod ma’dan qazib olish markaziy boshqarmasi 170 ming -
gektar maydonda uran ma’danlari qazib olish ishlari olib borilmoqda. Mazkur maydon 
yaroqsiz holatga kelib qolgan va uning ikkinchi navbati uchun ajratilgan maydon 16 
ming gektar erni tashkil yetadi. 
Yer osti suvlari tarkibidagi tuz miqdori 10-15 barobarga va radioaktiv 
moddalarning miqdori ruxsat etilgan me’yoridan 10-20 barobarga oshgan. 
"Navoiyazot" kombinatidan chiqariladigan zaharli chiqindilarning hajmi 570 
ming m
3
ni tashkil etmoqda. Ushbu chiqindilar 50 gektar er maydonini egallab turibdi. 
Ularning tarkibida polimerlar 25%, radionitlar 10% va boshqa qattiq aralashmalar 
mavjud. Bundan tashqari, chiqindilarning tarkibida sianitlar (50 mg/l), ammiak (150 
mg/l), sulfat tuzlari (15000 mg/l) va mis (2500 mg/l) mavjudliga aniqlangan. 
Shuni alohida ta’kidlash joizki, sianit (Al
2
OsiO
4
) – tabiiy, yaltiroq shishasimon 
mineral bo’lib, uning rangi oq, ko’k, yashil yoki jilosiz bo’lishi mumkin. Zichligi 3663 
kg/m
3
ga teng bo’lib, suvda erimaydi. Uning erish harorati 1810 S dan yuqoriroq 
bo’lishi mumkin. Rezinalardan tayyorlanadigan mahsulotlarning mustahkamligini 
oshirish uchun sianitlardan to’ldirgich sifatida qo’llaniladi. 
"Navoiyelektrokimyo" zavodi chiqindilarning hajmi 1 mln 800 ming m
3
tashkil 
yetadi va ular 125 ming gektar maydonni egallab turibdi. Ularning tarkibida organik 
birikmalar maajudligi aniqlangan. 
7. Kimyo sanoatining asosiy chiqindilari fosfogips, lignin, margames quyqumlari, 
oltingugurt keki, shuningdek, ishlab chiqarish oqova suvlari hisoblanadi. Hozirgi paytda 
qattiq chiqindilarning umumiy miqdori 100 mln tonna deb baholanmoqda, shu jumladan 
60 mln tonnasini fosfogips va 15 mln tonnasini lignin tashkil etmoqda. Suyuq 
chiqindilarning hajmi esa qariyb 10 mln m
3
ni tashkil yetadi. Yig’ilgan chiqindilarning 
umumiy maydoni ming gektar erni tashkil etmoqda. Ushbu chiqindilarning nihoyatda 
kichik qismi (1% fosfogips va 60-60% lignin) xalq xo’jaligida qo’llaniladi. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, fosfogips – kalsiy sulfati gidratlarining 
kukunsimon aralashmalaridir (SaSO
4
'1G’2N
2
O, SaSO
4
'N
2
O), SaO, R
2
O
5
va NG’. 
Fosfogips erituvchilarda erimaydi, ammo suvda qisman eriydi. Uning zichligi 2310-
2330 ngG’m
3
atrofida bo’lib, kukunlari polivinilxlorid asosida kompozision materiallar 
(masalan, lenalium) ishlab chiqarish uchun to’ldirgich sifatida ko’proq ishlatiladi. 
Lignin – yog’ochning tarkibiy qismi (25-35%) bo’lib, yog’och tarkibidagi 
sellyuloza tolalarining qovushtiruvchi tabiiy polimerdir. Tabiiy lignin organik 
erituvchilarda erimaydi, ammo suvli ishqorlarda qizdirilganda eriydi. Gidrolizlangan 
lignin presslangan taxta va plitalar ishlab chiqarish uchun to’ldirgich sifatida 
qo’llaniladi. YOg’och qirindilari tarkibidagi tabiiy ginindanvanilin olinadi. Lignosulfon 
kislotalari sopol (keramika) va abraziv mahsulotlar olishda, sementga qo’shimcha 
sifatida, betonning yumshatuvchi qo’shimcha sifatida keng qo’llaniladi. Sulfit spirtli 

---

125 
quyqa burg’ilash paytida loy eritmasining reologkk xossalarini yaxshilashda, ko’mir 
changlarini briketlashda va yo’l qurilishida keng ishlatiladi. Ishlab chiqarish oqova 
suvlari boshlang’ich tozalashdan keyin qisman aylanma suv ta’minotida qo’llaniladi. 
8. Angren ko’mir konidan ko’mir bilan birga yiliga 6 mln tonna kaolin qazib 
olinadi. Shundan 600-800 ming tonnasi iste’molchilarga etkazib beriladi, qolgan qismi 
chiqindi bo’lib qolmoqda. Holbuki, respublikaning kaolinga bo’lgan ehtiyoji 2,0-2,5 
mln tonnani tashkil etmoqda. 
Kaolin (Al
2
O
3
*2SiO
2
*2N
2
O) – gidratlangan alyuminiy sulikatidir. Uning zichligi 
2580 kg/m
3
ga teng bo’lib, tarkibida quyidagi elementlar mavjud: SiO
2
-45,4%, Al
2
O
3
-
38,8%, Ti
2
O
3
-1,5%, SaO-0,5%, G’e
2
O
3
-0,3%, Na
2
O-0,1%, K
2
O-0,1% va suv-13,8%. 
Kaolin nafaqat plastmassa va rezinalar uchun to’ldirgich sifatida, balki chinni 
zavodlari uchun oqartiruvchi xom ashyo sifatida ham keng qo’llaniladi. 
Qora va rangli metallarni ishlab chiqarish jarayonida tyemir-tersaklar paydo 
bo’lishi ko’pchilikka ma’lum. Ularni qayta ishlash jarayonida yiliga 350 ming tonna 
toshqollar paydo bo’ladi. Shu bilan birga, mashinasozlik korxonalarida, issiqlik 
energiyasi, oziq-ovqat va yengil sanoati ishlab chiqarish korxonalarida vujudga 
kelayotgan turli tarkib va fizik-kimyoviy xossalarga ega bo’lgan chiqindilar o’z 
qo’llanish sohalarini topa olmay qolib ketayapti. Respublikamizda zaharli 
chiqindilarning foydalanishga tiklash sanoati tashkil etilgan. 
10. Shifobaxsh yer osti mineral suvlarning isrofgarchilik darajasi yuqoriligicha 
qolmoqda. Respublikamiz hadudida aniqlangan 17 ta mineral suv zahiralaridan 27 ta 
shifo maskanlarida foydalaiiladi. O’zioqar mineral suvlarning isrofi 28%, ba’zi 
shifoxonalarda esa 50% dan oshib ketayapti. 
YUqorida ko’rsatib o’tilgan asosiy muammolarning samarali yechimi 
quyidagilarga chambarchas bog’liq: 
o jahon andozalariga mos, yangi texnika va zamonaviy texnologiyalarni 
shuningdek, chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalarni ishlab chiqarish 
korxonalarida joriy etib biladigan va boshqara oladigan yetuk va yuqori bilimli 
muhandis-texnologlarni tayyorlash; 
o ilm-fan yutuklarini, xususan, respublikamiz miqyosida yaratilayotgan yangi 
ishlanmalar, loyiha va texnologiyalarni amalga tadbiq etish uchun 
rag’batlantiruvchi iqtisodiy mexanizmlarni ishlab chiqarish; 
o hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida xorijiy investisiyalarni ishlab chiqarish 
korxonalarida jalb etish; 
o tabiiy zahiralardan samarali foydalanish, isrofgarchiliklarga chek qo’yish, 
chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalarni amalga joriy etish, ekologik 
qonunchiliklarni taqomillashtirish iqtisodiy rivojlantirishning asosiy garovidir. 

---

126