Муќаддима

 

---

127 
Buxoro viloyatidagi suv muammolari va oqova suvlarni o’simliklar 
yordamida tozalashning istiqbollari. 
Ma’lumki, Zarafshon daryosi Turkiston tog’ini kesib o’tib, Nurato bilan 
Zirabuloq.-Ziyovuddin tog’larini ajratib turadi. Zarafshon daryosi XX asriing 60 
yillariga qadar viloyat aholisining ichimlik suvga bo’lgan ehtiyojlarini to’liq ta’minlab 
kelgan. Bugungi kunga kelib 15 km uzunlikda daryo, qolgani esa markaziy zovur 
vazifasini bajarib kelmoqda. Hozirgi paytda Zarafshon daryosi CHirchiq daryosi va 
Salor arig’i, shuningdek boshqa suv manbalariga qaraganda o’ta xavfli moddalar bilan 
Samarkand hududidayoq butkul ifloslanadi. Bundan tashqari, Navoiy viloyati hududida 
daryo o’zani qirg’oqlarida kurilgan ko’plab chorvachilik komplekslaridan 
chiqariladigan 
chiqindilar 
va 
oqova 
suvlari 
Zarafshon 
daryosini 
yanada 
ifloslantirmoqda. Daryo suvlaridan Navoiy GRES trubinalarini sovutishda ham 
qo’llaniladi. Bu esa, daryo suvlarini bakteriyalar va kimyoviy moddalar bilan 
ifloslantiradi, chunki trubinalar va boshqa tajxizotlar suvli kislotalar bilan tozalanadi. 
Demak, GRES dan daryoga oqizilayottan oqova suvlari Zarafshon daryosini yadada 
ifloslantiradi. 
Navoiy G'RES i haftada 30 tonnagacha kislotali oqova suvlarni Zarafshon 
daryosiga oqizib kelayapti. Natijada Buxoro shahrining toza ichimlik suv manbalari 
hisoblangan Harxur va SHoxrud kanallari ifloslanib, hatto er osti suvlarining kimyoviy 
tarkibi butunlay o’zgardi va iste’mol qilish uchun yaroqsiz holatga kelib qoldi. 
Oxirgi yillarda Zarafshon daryosining suvlari me’yorga nisbatan 2-3 marotaba 
ifloslangan: Navoiy GRES idan keyin suvning tarkibida me’yorga nisbatan magniy – 2 
marotaba, fenol va tyemir birikmalari – 4 marotaba, xrom – 5 marotaba, neft 
mahsulotlari – 5,3 marotaba, sulfatlar – 6 marotaba, mis esa – 26 marotaba yuqoridir. 
Buxoro viloyatida 70 m chuqurlikdaga er osti suvlari ham ifloslanib qolgan. SHuning 
uchun Navoiy shahri, Qizilteppa va Navbahor tumanlari, shuningdek Buxoro viloyati 
aholisini ichimlik suvi bilan ta’minlash katta muammoga aylanib qoldi. 
Zarafshon daryosining normal sanitariya-gigienik holatini yaxshilash uchun 
daryoga 30-35 ming m
3
suv oqizilishi lozim. Ammo oxirgi yillarda bu ko’rsatgich bor-
yo’g’i 20 ming m
3
suvni tashkil etmoqda. 
Buxoro viloyatida 18,9 ming km sug’orish sistemalari mavjud. Xo’jaliklararo 
kanallarning 10% i va xo’jalik ichidagi kanallarning 8,3% i betonlashtirilgan. 1990 yida 
1 gektar ekinzorni sug’orish uchun 16,9 ming m
3
suv sarflaydi. 
Viloyatimizda kanallarning foydali ish koeffisienti 57% ni, respublikada esa 64% 
ni tashkil yetadi. AQSH da bu ko’rsatgich 86% ni tashkil qiladi Viloyat aholisining 34% 
i, qishloq aholisining 6% i vodoprovod suvi bilan ta’minlangan, xolos. Viloyat buyicha 
22 jamoa xo’jaliklarda vodoprovod o’tkazilgan. Aholining 45% i kanalizasiya bilan 
ta’minlangan. Viloyat sanoat korxonalarida 60 ta tozalash inshootlari mavjud bo’lib, 
shundan yarmi to’liq quvvat bilan ishlamaydi, 8 tasi umuman ishlamaydi, 32 ta 
korxonalarda esa tozalash inshootlari umuman qurilmagan. 
1990 yilda viloyat bo’yicha oqova suvlarning hajmi 30 mln, m
3
ni tashkil etgan. 
Hozir 10 mln m
3
oqova suvlari tozalanmasdan kollektor zovurlarga oqizilmoqda. 
Ko’p qavatli uylarda istiqomat qiluvchi har bir kishi uchun bir sutkada o’rtacha 
300 l suv sarflanadi. Kelajakda bu ko’rsatgich 400 l ga etkazilishi mo’ljallanmoqda. 

---

128 
Ushbu maqsadlarga erishish uchun viloyatda suvni tejaydigan sug’orish usullaridan 
foydalanishni, sug’orish tarmoqlarini betonlashtirishni va mavjud suvlardan oqilona 
foydalanishni taqozo yetadi. Bundan tashqari, magistral sug’orish kanallari (sekundiga 
10 m
3
dan ortiq) bo’yiga 50 m atrofida muhofaza mintaqalari o’rnatish va muhofaza 
mintaqalaridagi ekinzorlarga mineral o’gitlar va pestisidlardan ishlatmaslik lozim. 
Hozirgi paytda viloyat aholisi iste’mol qiladigan ichimlik suvning 96% i davlat 
andozalari talablariga javob bermaydi. Hatto er osti suvlari tarkibida pestisidlar, zaharli 
moddalar va suvning qattiqligi me’yordan 10 baravar ko’pdir. SHuning uchun har bir 
xo’jalik suv tozalash uskunalari bilan ta’minlanishi lozim. Domxuja – Buxoro suv 
magistrali va Kutchi massividagi chuchuk er osti suvlari zahiralarini ishga tushurish 
viloyatimizga chuchuk suv ta’minotini yaxshilashga katta yordam beradi. SHuni alohida 
t`akidlash joizki ichimlik suvlari tarkibida zararli moddalarning ruxsat etilgan 
chegaraviy konsentrasiy (RECHK) lari aniqlanishi lozim. Eslatib o’tish keraki, 1l 
ichimlik suv tarkibida 0,08 mg nitrit azoti, 0,5 mg amoniy azoti, 40mg nitrat azoti, 
suvning qattiqligi 6,8 va quruq qoldiqlar 100 mg dan oshmasligi zarur. Aks holda 
barcha ichimlik suvlari tozalash uskunalardan o’tkazilishi shart. Buxoro viloyat xalk 
xo’jaligida foydalaniladigan o’rtacha yillik suv miqdori 5,5-6,0 mlrd, m
3
ni tashkil 
yetadi. Bundan 3,5 mlrd, m
3
suv Amudaryodan, 0,6-0,5 mlrd. m
3
Zarafshondan, qolgan 
qismi esa er osti suv manbalari va kollektor-zovurlardan olinadi. Olingan suvning 3,2-
3,5 mlrd. m
3
dehqonchilikka sarflanadi. 
Hozirgi paytda 100 mln. m
3
suv – qishloq xo’jaligi ta’minotiga, 80-100 mln. m
3
suv – ichimlik va kommunal maishiy xizmat maqsadlarida, 170-200 mln. m
3
suv – turli 
maqsadlarda, 12-20 mln. m
3
suv qayta foydalaniladi. Bundan tashqari, 2,2-2,5 mln. m
3
suv ochiq suv havzalariga oqiziladi va 1,5-2,5 mln. m
3
suv ariq,soy, kanal va daryolarda 
bug’lanish va shimilish hisobida yo’qoladi. 
Buxoro viloyatida yillik olinadigan suv miqdori 1 kishi uchun 470 m
3
suvni 
tashkil yetadi. SHundan 250-270 m
3
sarflanadi va 170-190 m
3
suv oqova suv bo’lib, 
kanalizasiyaga oqiziladi. 
Viloyatimizda yiliga dehqonchilik ishlari uchun o’rtacha 4,2-4,5 mlrd. m
3
suv 
yoki umumiy suv miqdoridan 98,5 % Amudaryodan nasoslar orqali 100-120 m 
balandlikka ko’tarilib oqiziladi. Olinayotgan suvning 2,5 mlrd. m
3
sizot, ifloslangan suv 
sifatida tabiiy ko’llarga quyilmoqda. Viloyatimiz tabiiy ko’llarning umumiy maydoni 
200 ming gektardan ziyodroq bo’lib, ularga viloyatimiz sizot suvlaridan tashqari 
Samarqand, Navoiy va Qashkadaryo viloyatlarining sizot suvlari ham kelib qo’shiladi. 
Natijada ko’llarda zovur suvlari bilan birga 7-8 mln tonna tuzlar kelib qo’shilmoqda. 
Tabiyy ko’llardagi suv oqmas bo’lganligi tufayli tevarak-atrofdagi erlarning 
meliorativ holati yomonlashib, er osti suvlari sathining kutarilini va tuz qatlamlarining 
vujudga kelish hollari kuzatilmoqda. 
Qishloq xo’jalik ekiilarining o’sishi va rivojlanishi davrida suv tanqisligi hollari 
vujudga kelib, ba’zan zovur suvlaridan foydalaniladi. Natijada har bir gektar 
sug’oriladigan er maydonida 30-75 tonna atrofida tuz qo’shilmoqda. Har bir litr zaxkash 
suvi tarkibida 3-8 g atrofida tuz mavjud. Sug’orish uchun ishlatiladigan suvlar tarkibida 
tuz miqdori ko’p bo’lsa, xosildorlik pasayadi. Masalan, har 1 l suv tarkibida 1-2 g tuz 
mavjud bo’lganda, paxta va sabzavot hosildorliga 4,5% ga, 2-4 g tuz bo’lsa, 11% ga, 4-
6 g tuz bo’lsa, 32% ga pasayadi. 

---

129 
Viloyatimiz xududida. 3500 ta quduqlar mavjud bo’lib, ulardan 146 tasi ichimlik 
suvi bilan ta’minlash uchun, 650 tasi sanoat korxonalari ehtiyojlarini qondirish uchun, 
690 tasi sug’orish tizimlariga, 320 tasi yaylovlarga va 600 tadan ko’prog’i er osti suvlari 
satxini pasaytirishga xizmat qiladi. Beshta quduqdan kasalliklar davolash maqsadlarida 
foydalaniladi. 
Faqat Buxoro shaxrida 80 tadan ziyodroq quduqlar mavjud bo’lib, ulardan er osti 
suvlari sathini pasaytirish uchun foydalaniladi. 
Ma’lumotlarga qaraganda, har 1 l yomg’ir va qor suvlari tarkibida 400-500 mg 
tuzlar, 140- 160 mg sulfatlar, 8 mg organik birikmalar va 5 mg ammoniy tuzlari 
mavjud. Demak, yog’ingarchiliklar tarkibidagi ushbu moddalarning miqdori ularning 
ruxsat etilgan chegaraviy konsentrasiyalaridan yuqoriligi o’simliklarning rivojlanishiga 
va xususan, efimer yaylov o’simliklari hosildorligiga katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, viloyatimizda oqova suvlarni tozalashga 
ixtisoslashgan 45 ta tozalash inshootlari mavjud bo’lib, yiliga 40-50 mln m
3
oqova 
suvlarni 45-60% atrofida tozalanib ochiq suv havzalariga (zovurlarga) oqiziladi. 
Buxoro shahar oqova suvlarni tozalash markazi bir sutkada 90-120 ming m
3
oqova suvlarni qabul qilib, ularni 60-70% ga tozalashga erishmoqda. 
Buxoro viloyat sanoat korxonalarining suvdan foydalanish ko’rsatgichlari 
quyidagi 9-jadvalda ko’rsatilgan. 
9-jadval 
KORXONALAR 
Suv sarfi, ming m
3 
Ishlab 
chiqarishga 
Ichimlik va maishiy 
hizmatga 
Jami olingan 
suv 
Oqova suvlar 
miqdori 
Engil sanoat 
korxonalari 
Buxoro ITF 
131 
160 
291 
215 (73,9%) 
Qorako’l TF 
122 
90 
212 
102 (48,1%) 
G’ijduvon TF 
100 
42 
142 
40 (28,1%) 
Olot TF 
61 
15 
76 
58 (76,3%) 
Buxoro SHMF 
54 
378 
425 
235 (5,2%) 
Tikuvchilik 
fabrikasi 
48 
188 
236 
144 (61%) 
Buxoro shahar 
TK 
4,63 
1,64 
6,2 
5 (80,7%)