Муќаддима

 
 
Siklonlar 
Siklonlar quruq chang ushlagichlar guruhiga kiradi. Aslida ―Siklon‖ yunon 
so’zidan olingan bo’lib, ―aylanma harakat‖ ma’nosini bildiradi. Siklon 1886 yilda nemis 
ixtirochisi M.S. Mard tomonidan yaratilgan edi. Siklon changli havoni qatiq chang 
zarrachalardan markazdan qochma kuchlar ta’sirida tozalaydiga qurilmadir. 
Siklon siliddrik va konussimon qismlardan iboratdir. (6 va 7-rasmlar). Changli 
havo siklonga tangensial yunalishda 20-25 m/s tezlik bilan kiradi. So’ngra pastga qarab 
spiralsimon aylanma harakat bilan yo’naladi. 
Natijada markazdan qochma kuchlar (F) hosil bo’ladi: 
R
mv
F
2

bu yerda, m – chang zarrachalarning massasi, kg 
v – changli hsavo oqimining tezligi, m/s 
R – siklonning radiusi, m. 
Bu kuchlar ta’sirida changli: havo oqimidagi qattiq chang zarrachalar o’qdan 
siklonning ichki devori tomon harakatlanadi. Ular devorga urilib, o’z kinetik 
energiyalarining bir qisminn devorga beradi natijasida tezligi pasayadi va og’irlik 
kuchlari ta’sirida pastga tushadi. Siklonning pastki konussimon qismida havo oqimi 
inersiya bilan aylanma spiralsimon harakatini davom etgirib, yuqoriga ko’tariladi. 
Natijada tozalangan havo markaziy quvur orqali siklondan chiqib kyetadi. 
Siklonlar tuzilingaga qarab 2 xil bo’ladi: 
1. Silindrli siklonlar (5-rasm) 
2. Konusli siklonlar (6-rasm) 

---

82 
5-rasm. Cilindrli ciklon.  6- rasm. Konusli ciklonlar
Silikdrli siklonlar yuqori ish unumdorlikka ega, konusli siklonlar esa yuq,ori 
tozalash darajasiga ega. 
Siklonlar tarkibida 400 g/m
3
gacha qattiq chang zarrachalari tutgan changli 
havoni tozalash uchun ishlatiladi. Hozirgi paytda ishlab chiqarilayotgan siklonlarning 
diametri 10 sm dan 2 m gacha yetadi, changli havoni tozalash darajasi esa 30-85% 
atrofida bo’lishi mumkin. CHangli havodagi qattiq zarrachalarning o’lchami 
kattalashgan sari havoni tozalash darajasi ortib boradi. Masalan, changli havo 
tarkibidagi qattik, zarrachalarning o’lchami 5 m.km dan kichik bo’lsa, havoni tozalash 
darajasi 60% dan oshmaydi, o’lchamlari 5-10 mkm li zarrachalar 80%, 20-30 mkm li 
zarrachalar 90% va zarrachalarning o’lchami 30-40 mkm bo’lsa, havoni tozalash 
darajasi 95% ni tashkil etishi mumkin. 
Kichik diametri siklonlarni, odatda multisiklonlar deb ataladi. Ularning 
afzalliklari batareyali siklonlarda yaxshi namoyon bo’ladi. Agar siklonning radiusi 
kichik bo’lsa, uning ish unumdorligi pasayadi . SHuning uchun katta hajmdagi changli 
havoni tozalash va chang zarrachalarini havo tarkibidan ajratish tezligini oshirish uchun 
parallel ishlaydigan siklonlardan yoki batareyali siklonlardan qo’llaniladi. 
Batareyali siklonlar diametri 10-30 sm bo’lgan bir necha yuz parallel ishlaydigan 
siklon elementlaridan tarkib tongan bo’ladi. Batareyali siklonlarda 792 dona element 
bo’lib, ular soatiga 650 ming m
3
changli havoni tozalash qobiliyatiga ega. 
Sanoatda ko’pincha diametri 1 m bo’lgan syaklonlar ishlatiladi. Agar katta 
hajmdagi changli havoni tozalash zarur bo’lsa, unda siklonlardan yoki batareyali 
siklonlardan foydalaniladi. 
Bitta katta siklon o’rniga bir necha kichik diametrli siklonlardan parallel 
foydalanish bir qator afzalliklarga ega: 
1. Parallel ishlaydigan siklonlar bitta umumiy chang yig’uvchi bunkerga, changli 
havo kiruvchi va toza havo chiquvchi kollektorlarga ega bo’ladi. 
2. Parallel ishlaydigan siklonlarda changli havo oqimining tezligi bir xil bo’lsa, 
unda kichik diametrli siklonlarda kuchli markazdan qochma kuchlar paydo bo’lib, 
havoni changdan tozalash darajasi yuqori bo’ladi. 

---

83 
3. Katta diametrli siklonlarning balandligi katta bo’lganliga uchun ularni 
joylashtirish ancha qiyin, kichik diametrli siklonlarni joylashtirish esa ancha oson. 
Siklonlarning diametri 400 mm dan 2500 mm gacha, batareyali siklonlarning 
diametri 400 mm dan 1600 mm gacha va multisiklonlarning diametri esa 160 mm dan 
600 mm gacha bo’lishi mumkin. 
Siklonlarning asosiy kamchiligi shundan iboratki, ular yordamida o’lchami kichik 
(5 mkm dan kichik) qattik chang zarrachalarni atmosfera havosi tarkibidan ajratib olish 
qiyin. CHang zarrachalarining o’lchamlari kichiklashgan sari, siklon yordamida havoni 
tozalash darajasi kamayib boradi. 
Siklonlarning chang cho’ktirshi kameralardan afzalliklari shundan iboratki, ularni 
yuqori bosim va haroratlarda ishdatish mumkin. Bundan tashqari, changli havo 
oqimining tezligidan qat’iy nazar, snklonlarda cho’ktirilgan chang zarrachalari qayta 
harakatlanmaydi, ya’ni ikkilamchi ifloslanish yuz bermaydi. Siklonlar ham chang 
cho’ktirish kamaeralarga o’xshagan quruq tozalash usuliga mansubdir.