Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Linqvistik tipologiya
19
milyon illər bundan əvvəl torpaqdan yaranan məxluqlar təzələn-
mir? Yəni torpaqdan yeni məxluqlar çıxmır? Məsələnin kökü də 
bundadır ki, dilin yaranmasına aid proqnoz vermək də bu suala 
cavab vermək qədər çətindir. Ancaq bəzi müqayisələrə də mü-
raciət etmək olar. Məsələn, məlumdur ki, bütün dünya dilləri ən 
ilkin mərhələdə birhecalı köklər üzərində bərqərar olub. Hazırda 
birhecalılığı saxlayan və birhecalılıqdan tədricən ikihecalılığa 
doğru inkişaf edən dillər də (Çin-tibet) vardır. Ancaq nə birhe-
calı dillərdə nə də başqa dillərdə (o cümlədən, türk dillərində) 
yeni birhecalı kök morfemlər yaranmır. Bunu belə mülahizə et-
mək olur ki, birhecalı dillərdə sözlər istənilən qədərdir, onlarda ya 
daxili quruluş dəyişmələri ilə, ya məcazlaşma ilə ya da tonallıqla 
yeniləşmə baş verir. Üstəlik də ikihecalılığa doğru meylin baş ver-
məsi də müşahidə edilir. Başqa dillərdə isə birhecalılıq mərhələsi 
artıq öz dövrünü başa çatdırıb, daha intensiv sözyaratma üsulları 
(leksik, morfoloji, sintaktik) formalaşıb. Görünür, insanın və di-
gər canlıların (o cümlədən, bitkilərin) yaranması üçün böyük bir 
təbiət hadisəsi baş verib, zaman-zaman canlı orqanizmlər, flora 
və fauna formalaşıb. Bu dövr başa çatdığı üçün öz izlərini də giz-
lədib. Ona görə də həmin prosesi dərk etmək müasir insan üçün 
əlçatmaz bir vəziyyətə düşüb. Bunun nəticəsi olaraq, məsələn, in-
sanın yaradılışı müəmmalı qaldığı kimi, dilin yaranması da sirli 
bir şəkildə qalmaqdadır. Daha doğrusu, hər şey göz qabağındadır, 
flora da, fauna da, insan da, digər orqanizmlər də. Eyni zamanda 
hər an istifadə etdiyimiz dil də. Ancaq bu dilin yaranmasındakı 
sirr nədir? Bax bu müəmmalı, şübhəli, natamam nəzəriyyələrdə, 
fərziyyələrdə, uydurmalarda qalmaqdadır.
Səs təqlidi nəzəriyyəsi
Səs təqlidi nəzəriyyəsi XVII əsrdə yaranmışdır. Bu nəzə-
riyyənin müəllifi alman alimi Qotfrid Vilhelm Leybnits (1646-

---