Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Linqvistik tipologiya
139
Küz almasına bənzər al yanaqlım!
Qadınım, dirəyim, döləyim! (döl verənim) (KDQ, 62, 17).
Lu kökü. Lu kökü müasir Azərbaycan dilində öz müstəqil-
liyini itirmişdir. Bu kökə u saitinin əlavəsi ilə yaranan ulu sö-
zündə kökün ilkin mənası “dirilir”. Ulu sözü qədim, böyük, uca 
və həm də uzun anlayışlarını bildirir. Bu kökdən törəyən ulama 
(uzun ağac) sözündə uzunluq anlayışı müşahidə edilir. Ulama 
sözü ilə uzun sözü l-z samitlərinin dəyişməsinə görə fərqlənir. 
Uzun sözündə ümumi uzunluq, ulama sözündə konkret əşyaya 
aid uzunluq mənası bildirilir. 
Lu kökünün uzunluq mənasındakı adekvatına Çin dilində-
ki lonq (əjdaha) sözünün lo tərkibində rast gəlmək olur. Qədim 
türk mənbələrində, həmçinin, böyük, uzun, əzəmətli mənasında 
uluq sözü mövcuddur (DTS, 610). Eyni zamanda, qədim türk 
mənbələrində əjdaha mənası bildirən lü, lüi (lüi yıl-əjdaha ili) 
sözü qeydə alınmışdır (DTS, 334).
Rus dilində uzunluq, mənası bildirmək üçün dlinnıy sözü 
işlənir. Bu sözün tərkibindəki li(n) hissəsi ulu, lü, həmçinin, 
Çin dilindəki lonq sözünün lo hissəsi ilə adekvatdır. Uzunluq 
anlayışı ilə səciyyələnən ulu, lü, lüi, li tərkiblərinin monqol di-
lində luw, kalmık dilində lun adekvat variantları vardır. İngilis 
dilindəki long (uzun) sözündəki lo tərkibi də həmin adekvatlarla 
səsləşir. Ərəb mənşəli tulu, fars dilindəki tulani sözlərindəki lu 
tərkibi də adekvat uzunluq anlayışı bildirir. 
Tipoloji quruluşuna görə müxtəlifsistemli hesab olunan dil-
lərin arasında bu cür müştərək sözlərin sayını onlarla və daha 
çox artırmaq mümkündür. Bu sahədə onsuz da xeyli araşdırma-
lar aparılmışdır və təkrarçılığa da heç bir lüzum yoxdur. Lakin 
belə mütşərəkliklərin mövcudluğu heç də ona dəlalət etmir ki, 
bunlar nə zamansa mövcud olmuş vahid ulu dilin elementləridir 

---