Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Linqvistik tipologiya
151
çığır (çığğır) kimi sözlərin ikinci tərəfi krik, kriçatğ, krikun… 
sözlərində olduğu kimi «səs» anlayışı bildirir. Bütövlükdə isə 
bu sözlərin mənası belə təsəvvür olunmalıdır: hayqır-hay… səsi 
çıxarmaq, anqır-an… səsi çıxarmaq, qıyxır-qıy… səsi çıxarmaq, 
bəyir-bə… səsi çıxarmaq, böyür- bö… səsi çıxarmaq, içqır-iç… 
səsi çıxarmaq, bağır-ba… səsi çıxarmaq.
İngilis dilində Azərbaycan dilindəki qır, kir, xır tərkiblərinin 
adekvatına cry (qışqırıq, çığırtı, qışqırmaq) sözündəki cr (kr) 
tərkibi uyğun gəlir. 
Azərabycan dilindəki yağı (düşmən) sözünün tərkibi də iki 
hecadan ibarətdir. Sözü yağ və – ı tərkiblərinə ayırdıqda yağ 
hissəsində düşmən mənasını aydınlaşdırmaq olmur. Y samitini 
sözün əvvəlindən ayırdıqda isə ağ hissəsi alınır. Ağ sinkretik 
kökdür və burada rəng və ya yuxarılıq anlayışı axtarmaq nəti-
cə vermir. Ağ hissəsinə –ı artırdıqda isə ağı (zəhər) sözü alınır. 
Ağı ilə yağı arasında da məna yaxınlığı müşahidə edilir. Ancaq 
ağı, hər halda düşmən kimi yox, bədənə, cana ziyanlı maddə 
kimi başa düşülür. Məhz ağı sözündə düşmən mənasının təmə-
li gizlənir. Ağı sözündən düşmən mənası bildirən söz yaratmaq 
üçün onun əvvəlinə y artırılmışdır. Rus dilində düşmən mənası 
bildirən враг sözü vardır. Враг sözündə v hissəsi kök elementi 
yox, kökə əlavə olunmuş prefiks elementidir. Sözün kökü isə 
раг hissəsindən ibarətdir. Azərbaycan dilində ağ kökünün əvvə-
linə y əlavə olunduğu kimi, ehtimal edilə bilər ki, rus dilində də 
aq hissəsindən düşmən anlayışı yaratmaq üçün əvvələ r əlavə 
edilmişdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan dili sözlərinin 
əvvəlində r işlənmir. Y samiti isə dilortası və dil –diş samitlə-
rinin aralığında keçid yarada bilən səsdir. Ona görə sözyaratma 
elementi kimi hər iki dildə paralel olan aq kökünə r və ya y 
əlavə edilməsi istisna deyildir. Onu da əlavə etmək olar ki, rus 
dilində, həmçinin yaq tərkibli варяг sözü mövcuddur. 

---