Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Linqvistik tipologiya
159
Dillərarası paralel müştərəklik
Paralel müştərəklik samitlərin söz əvvəlindəki şaquli ke-
çidləri üzrə fərqlənən sözlərdə müşahidə edilir. Şaquli keçidlər 
dilarxası, dilortası, dil-diş və dodaq səs yuvalarındakı samitlə-
rin arasında baş verən fərqlənmələr kimi nəzərə alınır. Şaquli 
keçidlərə həm qohum dillərin, həm də qohum olmayan dillərin 
materiallarında rast gəlmək olur. Şaquli keçidlər üzrə sözlərin 
formalaşmasında dillərin leksik-semantik inkişaf prosesi aparı-
cılıq təşkil edir. Bəzən şaquli keçidlərin formalaşması ayrı-ayrı 
tədqiqatlarda dillərin ayrılaraq dialekt səciyyəli fərq yaratması 
prosesinin nəticəsi kimi qiymətləndirilir. Firudin Cəlilov yazır 
ki, Hind-Avropa dilləri k/s paralelliyini əks etdirən “yüz” sözü-
nün formasına əsasən kentum (k) və satem (s) dillərinə (dialekt-
lərinə) ayrılır. Məsələn, ürək sözünün kard (kett), serd (slavyan) 
variantları k/s paralelliyini əks etdirir. Maraqlıdır ki, “satem-
ləşmənin” vaxtı eradan neçə min il əvvəl, arealı isə Rusiyanın 
cənubu hesab olunur.
1
Dillərdə zaman-zaman areal fərqlənmələri, əlbəttə ki, nitq 
prosesində dəyişiklik baş verməsinə səbəb olan əsas amillərdən 
biri hesab edilə bilər. Ancaq belə fərqlər daha çox nitqə görə baş 
verdiyi üçün onları areal dəyişmələri kimi nəzərə almaq müm-
kündür. Areallarda dialekt fərqi kimi baş verən dəyişmələrin ba-
zası isə üfüqi keçidlərdən ibarətdir. Məsələn, türk dillərində kız-
qız-xer; yılan-çılan-tılan, yumurta-çuurta-sımııt; Azərbaycan 
dilinin özündə: qoca-qoja, tər-dər, şillə-sillə, bunu-munu-muyi, 
düyü-dügi və s. sözlərdə olduğu kimi.
Firudin Cəlilov türk –rus dilləri üzrə müəyyən etdiyi 
1
 О.Смереньи. Введение в сравнительное языкознание. М., 1980, с. 164; 
F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1989, s. 111. 

---