Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Mübariz Yusifov
158
dəki zor, zir, zr kimi adekvatlarda müşahidə etmək olur: надзор 
(nəzarət etmə, göz yetirmə), надзирать (nəzarət etmək, göz ye-
tirmək), надзиратель (nəzarətçi, gözətçi, baxıcı); подзорный 
(müşahidə), зоркий (itigözlü, itigörən), зоркость (itigözlülük), 
зрак (nəzər, baxış), зрачок (göz bəbəyi), зрение (görmə, göz), 
зритель (tamaşaçı) və s.
Bu nümunələrin müqayisəsi əsasında, zir tərkibinin Azər-
baycan dilindəki müvafiq sinonim adekvatını da tapmaq olur. 
Məsələn, Azərbaycan dilindəki zil sözünü bu mənada zir ele-
menti ilə müqayisə etmək olar. Bu söz sinkretik bir tərkibdir. 
Anlayış etibarı ilə zil sözünü tünd (zil qara, qaranlıq, zil səs) 
kimi mənalandırmaq olar. Zil sözü, həmçinin, zillənmək sözünün 
kökü kimi də işlənir. Zillənmək sözü bir qayda olaraq gözünü 
zilləmək, gözünü zilləyib baxmaq ifadələrində diqqətlə baxmaq 
mənası bildirir. Bu mənada, müxtəlifsistemli dillərin müqayisəsi 
üzrə zir tərkibinin Azərbaycan dilinin özündə də müvafiq adek-
vatı olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün olur.
Kök- şəkilçi tərkibli sözlərdə müştərək elementlərə dair 
nümunələrin sayını daha diqqətli təhlil sayəsində artırmaq da 
mümkündür. Ancaq bu təhlillərdən məqsəd belə bir faktı aşka-
ra çıxarmaqdır ki, dillərarası oxşarlıqlar bütün dillərin arasın-
da tam paralelliklə müşayiət olunmur. Ona görə ki, müştərək 
elementlərin mövcudluğu heç də ulu dilin haradasa dilin dərin 
qatlarında öz izlərini gizli saxlaması fikrinə bəraət qazandırmır. 
Çünki insanın hər cür münbit şəraitdə, əlverişli mühitdə yaşa-
ması ehtimalı öz-özlüyündə ulu dil barədəki fikirləri və ulu dilin 
mövcudluğu ilə bağlı bütün nəzəriyyələri istisna edir. 

---