Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Linqvistik tipologiya
157
Azərbaycan dilindəki gizir sözü də ikihecalılığa keçid döv-
rünün məhsulu kimi kök və şəkilçiyə ayrıla bilmir. Ona görə də 
bu sözün rekonstruksiyası üçün başqa dillərə aid adekvat nü-
munələrə müraciət etməyə ehtiyac yaranır. Sözün birinci tərkib 
hissəsini giz kimi nəzərə alsaq ikinci tərəf –ir şəklində qalır. Bu 
da onun rekonstruksiyasının düzgün motiv üzrə qurulmasına 
maneçilik yaradır. Gizir sözünü söz-söz modeli üzrə şərti bər-
pa etsək gizzir forması alınır. Giz tərkibi Azərbaycan dilindəki 
gizlin, gizlət, gizlətmək, gizlincə kimi sözlərin tərkibində işlə-
dildikdə onun genetik mənası aydınlaşır. Zir tərkibinin aydın-
laşdırılmasında isə başqa dillərin materiallarına müraciət etmək 
lazım gəlir. 
Gizir sözü Azərbaycanın nağıl və dastanlarında vəzir və ya 
nazir vəzifələrinə uyğun mənada işlənmişdir (Giziroğlu Musta-
fabəy və xanın giziri adlarında vəzifə bildirən sözlər kimi).
Beləliklə, gizir sözünün giz hissəsinin məxfi, gizlin işlərə 
baxan dövlət məmuru bildirmək üçün işlədildiyini aydınlaşdır-
maq olur. Zir tərkibini bu mənada, vəzir, nazir kimi ərəb mənşəli 
sözlərin ikinci tərəfi ilə (zir) müqayisə etmək olar. Vəzir sözü 
lüğətlərdə ərəb mənşəli vəzifə bildirən ad kimi göstərilir: 1) 
hökmdarın vəkili olub dövlət işlərinə baxan adam, nazir; 2) baş 
nazir.
11
Nazir sözünün özündə də zir tərkibi işlənir. Sözün özü isə 
belə mənalandırılır: 1) nəzarət edən, baxan; 2) idarə edən, do-
landıran, dövlət aparatının müəyyən sahəsini idarə edən yüksək 
vəzifəli şəxs.
22
Buradan zir tərkibinin baxan, görən mənası bildirdiyini 
müəyyənləşdirmək olur. Zir tərkibinin görməklə, baxmaqla bağ-
lı olduğunu rus dilində işlənən aşağıdakı kimi sözlərin tərkibin-
1
 Ərəb-fars sözləri lüğəti. Bakı, Azərb. SSR EA nəşr., 1967, s. 89. 
2
 Ərəb-fars sözləri lüğəti. Bakı, Azərb. SSR EA nəşr., 1967, s. 457.

---