Linqvistik tipologiya
47
4. Adıgey
5. Kabardin
6. Ubıx (Çar dövründə Türkiyəyə köçürülmüşlər)
B. Nax (Veynax, Basbay, Kistin) qrupu
1. Çeçen
2. Inquş
3. Baski (Bask)
Dağıstan qrupu
1. Avar
2. Dargin
3. Ləzgi
4. Lak (Qazı-Qumuq)
5. Tabasaran
6. Andi
7. Karatin
8. Tindin
9. Çomalin
10. Baqlal
11. Axvax
12. Balin
13. Qadaberin
14. Teez
15. Bejetin
16. Xivarşin
17. Qunzib
18. Qişux
19. Saxur
20. Rutul
21. Aqul
Mübariz Yusifov
48
22. Kubaçin
23. Arçin
24. Budux
25. Krız (Qrız)
26. Udin
27. Xınalıq
Cənubi Kartvel qrupu
Zan (Meqre-Çan) yarımqrupu
1 Çan (Laz)
2 Meqrel
İber (kartveli) yarımqrupu
1 Gürcü (Yazısı) V əsrdəndir.
2 Xevsur( Kartali, İmeret, Quri)
Svan yarımqrupu
Svan
Qrupdankənar dillər
Bask dilləri
Fin-uqor dilləri
Uqor qrupu
1. Madyar (Macar, Uqor)
2. Mansı ( Mansi, Voqul)
3. Xansı (Xantı, Ostyak)
Fin qrupu
Baltikyanı qrup
1 Fin (Suomi)
2 Saam (saami, lopar)
3 Eston
4. Karel
5. İnqer (inqre)
Perm yarımqrupu
1. Komi-zıryan
Linqvistik tipologiya
49
2. Komi-periyak
3. Udmurd( votyak)
Volqa yarımqrupu
1. Mari, Çeremis
2. Mordova
Samodi dilləri
1. Nen (Yuxarı samoyed)
2. Nqansal (Tonqi)
3. Selkup (Ostyak-samoyed)
4. Enes
Türk dilləri
1. Türk
2. Azərbaycan
3. Türkmən
4. Qaqauz
5. Krım-tatar
6. Qaraçay
7. Balkar
8. Kumık
9. Noqay
10. Karaim
11. Qazan-tatar
12. Başqırd
13. Qərbi Sibir (Çulım, Barabin, Turin, Tobal, İşim, Tü-
men-tatar)
14. Altay (Oyrot, Kumandin)
15. Şor (Altay-Şor)
16. Xakas (Saçay, Bıltir, Çolbay, Kaçin, kızıl)
17. Tuva
18. Karaqaş
19. Yaqut (Dolqan dialektləri)
Mübariz Yusifov
50
20. Qazax (Kaysax- qırğız)
21. Qırğız (Qara qırğız)
22. Özbək
23. Qaraqalpaq
24. Uyğur (Tarançi)
25. Çuvaş
Ölü dillər
1. Orxon
2. Peçeneq
3. Poloves
4. Qədim Uyğur
5. Cağatay
6. Bulqar
7. Xəzər
Monqol dilləri
1. Xalxa-monqol
2. Buryat-monqol
3. Kalmık (Oyrot)
Tunqus-Mancur dilləri
Tunqus qrupu
1. Evenk (Tunqus)
2. Evenk (lamut)
3. Neqidal
Mancur qrupu
1. Mancur
2. Nanay
3. Udey
4. Oroç
Çin-Tibet dilləri
Linqvistik tipologiya
51
Tan-Çin
1. Çin
2. Dunqan
3. Tay (Tayland, Siam)
4. Laos
5. Çjuan
6. Vyetnam (Əvvəlki variantı Annam dilidir)
Tibet-Birma dilləri
1. Birma
2.Tibet
Dravid dilləri
1. Tamil
2. Telequ
3. Malalayam
4. Kannada (Kannara)
5. Tulu
6. Qandi
7. Braxun
Qrupdankənar dillər Bruksa( Verşin) dilləri
Austro-Aziat dilləri
1. Munda, Santali, Mundari, Xo, Buxumadci və s. dillər
2. Kxmer dilləri
3. Mon (Kxasi, Palenq, Nikobar) dilləri
4. Malaqaş qrupu ( Semanq, Senay)
5. Cənub-şərq dilləri (Çam, Rodoy, Caray)
Malay-polines dilləri
Malay yaxud Polineziya qrupu
Sumatra yarımqrupu
1. İndoneziya
2. Batak
3. Açe
Mübariz Yusifov
52
Yava yarımqrupu
1. Yava
2. Sundam
3. Madur
4. Balu
Dyak yaxud, Klimantan yarımqrupu,
Diak dilləri Selebes yarımqrupu
1. Toric
2. Buqiy
3. Minakas
Flippin yarımqrupu
1. Taqal (Taqaloq)
2. İlokan
Madaqasqar yarımqrupu
Malaqaş
Ölü dil
Kavi
Polineziya qrupu
1. Şərqi: Maori, Havay
2. Qərbi: Samoa, Uvea
Avstraliya dilləri
Aranta
Papua dilləri
Yeni Qvineya
Afirkanın yeni dilləri
Bantu dilləri
Şimal-qərb qrupu
1. Bube
2. Lunzu
3. Fanq
4. Benla
Linqvistik tipologiya
53
Şimal qrupu
1. Konqo
2. Qanda (Luqanda)
3. Rundi
Konqo hövzəsi dilləri qrupu
1. Konqo
2. Hdonqo
3. Poto
4. Pqala
Mərkəzi qrup
1. Lube
2. Bemba
3. Subiya
Şərq qrupu
1. Suaxili
2. Sanqo
3. Şambala
Cənub-şərq qrupu
1. Zulu
2. Sato
3. Venda
4. Şona
Qərb qrupu
1. Nudonqa
2.Lunda
Bantu dilləri(Şərq dilləri)
1. Tiv
2. Bamileks
3. Bali
4. Efik
Bantu (Mərkəzi dillər)
Mübariz Yusifov
54
1. Senudo
2. Kulanqo
3. Mosi
4. Qurma
Bantu (qərbi Atlantik dilləri)
1. Qola
2. Tenda
3. Fomi
4. Volf
5. Fus
Mande dilləri
1. Mandinqo
2. Malinke
3. Bambara
4. Mende
5. Loma
Qvineya dilləri
1. Kru
2. Alan
3. Kva
4. Eve
5. Yaruba
6. Nune
7. Edo
8. Tvi
Sonqam dilləri
1. Sonqam
2. Zarma
3. Dendi
Kanuri-Teda dilləri
1. Kanuri
2. Teda
Linqvistik tipologiya
55
Mərkəzi və Şərqi Sudan dilləri
1. Zanda
2. Banda
3. Miltu
4. Berta
5. Kala
6. Barea
7. Kunama
Karfagen dilləri
1. Taladi
2. Laorofa
3. Taqell
Nilot dilləri
1. Nuer
2. Şilluk
3. Nyanqya
4. Bari
5. Pokot
6. Qola
Paleoafrika dilləri
1. Buşmen (Sani)
2. Qottontet (Nama)
Paleoaziat dilləri
Çukot dilləri
1. Çukot
2.Koryak
3.Kamçadal (İtelmen)
Sibir qrupu
1. Odul
2.Nivx (Çilyak)
Mübariz Yusifov
56
Kel dili
Uzaq Şərqin heç bir qrupa aid olmayan dilləri
1.Yonon
3. Koreya
4. Rukyu
5. Ayn
Eskimos dilləri
1. Eskimos (yunt)
2. Aluet (Unanqan)
Şimali Amerika dilləri
1. Alqonkin ( Massaçutes,Delevar, Moqikan, Mikmax,
Foks, Ori, Ocubve, Notavatami, İllin,T oys, Şeyein, Blakfut,
Aranoko)
2. İrokez (Piroki, Tuskarora)
3. Siu (Biloksi, Ofo, Tutelo, Kotleba)
4. Natçes- musxço (Natçes, Alabama, Notaiv)
5. Moeskye ( Kvakidtl, Nutka, Çimaxum, Kileute, Çexali-
ya, Kaliskel)
6. Atabask (Xayda, Tlinqit, Navaxo, Simşian, Kutenam,
Xuna, Matom)
7. Penuti
8. Xono (Karok, Şasta, Yana, Çimariko, Nomo, Salina)
Mərkəzi Amerika dilləri
1. Uto-astek (Nakutal, Moşane, Xoşi)
2. Mayya (Mem, Kekçı, Kuçe, Kakçinom, Pokonçi, Po-
komamiksil, Tzeltal, Tzotzil, Tocolobal, Çol, Yukatex, Çorti,
Xuakstex)
3. Otoman, Miskuta, Mataqalna, Çipça
Cənubi Amerika dilləri
1. Tupi-quarani
2. Keçua (Peruda qədim inklərin dili indi Peruda, Bolivi-
yada, Ekvadorda danışılır).
Linqvistik tipologiya
57
3. Arabak
4. Araukan
5. Çon
6. Alanaluor
7. Pano
8. Karib qrupu
9. Je
Mübariz Yusifov
58
Dünya dillərinin tipologiyası
Dünya dillərində zaman keçdikcə nitq fəaliyyətindəki inten-
sivliyə müvafiq olaraq struktur dəyişmələri baş verir. Struktur-
dakı dəyişmələr isə sistemdə dəyişmə əməl gəlir. Ona görə də
müasir dillərin quruluşunda bir-birindən fərqli sistemlərin möv-
cudluğu müşahidə edilir.
Aparılan tədqiqatların nəticəsi olaraq bütün dünya dilləri öz
tipoli quruluşuna görə aşağıdakı kimi təsnif edilir:
1. Köksözlü dillər
2. Flektiv dillər
3. Aqlütinativ dillər
4. İnkorpolaşan (polisintetik) dillər
Kök sözlü dillər
Köksözlü dillərə elmi ədəbiyyatlarda amorf dillər də deyilir.
Amorf termini köksözlü dillərə ona görə tətbiq edilir ki, o dil-
lərdə sözün əvvlinə və ya sonuna qoşulan qrammatik əlamətlər
mövcud deyildir. Belə dillərdə söz köklərinin cümlə əmələ gə-
tirməsi söz sırası ilə, intonasiya ilə, həmçinin köməkçi sözlərin
yanaşması ilə tənzim olunur. Sözlərin qrammatik əlaqələnməsi
üçün başqa vasitələr formalaşmamışdır. Yəni bu dillərdə qram-
matik formayaradıcı vasitələr yoxdur. Məhz amorf termini də
bu məqsədlə işlədilir. Ancaq köksözlü dillərə istinad üçün amorf
terminini işlətmək məntiqi cəhətdən düzgün deyildir. Çünki
mənşəcə yunan dilinə məxsus olan amorf sözünün mənası for-
masız deməkdir. Şəkilçilərin mövcudluğundan asılı olmayaraq
dünyada formasız bir dil möcud deyil. Əlbəttə ki köksözlü qu-
ruluşa malik olan Çin dili də formasız deyildir. Söz varsa, onun
daxili fonomorfoloji quruluşu varsa, bu sözlər vasitəsi ilə cümlə
ququlursa, deməli, onların formsı da vardır. Odur ki, amorf sözü-
nün termin kimi köksözlü dillərə tətbiqi düzgün sayılmamalıdır.
Linqvistik tipologiya
59
Köksözlü dillərə Çin-Tibet dilləri aiddir. Bu dillərin içəri-
sində ən əzngin olanı Çin dilidir. Çin dilində qrammatik sözya-
ratma vasitələri olmadığına baxmayaraq, bu dilin daxili sözya-
ratma imkanları (intonasiya, reduplikasiya, kökdaxili dəyişmə
və s.) güclüdür. Odur ki, Çin dilin lüğət tərkibi olduqca zən-
gindir. Hətta bu zənginlik mövcud lüğətlərin özündə də tama-
ilə əhatə oluna bilmir. Çin dilinin yazılı qolu qədim ənənələrə
müvafiq olaraq normaya görə sabit saxlandığı üçün şifahi nitq
ondan kəsgin dərəcədə fərqlənir. Lakin ənənələrin saxlanması,
informasiyaların itməməsi üçün şifahi nitqdəki dəyişmələrin
yazılı nitqə tətbiq olunmasına yol verilmir. Çin dilində (eləcə
də digər köksözlü dillərdə) qrammatik formalar inkişaf etmədi-
yinə görə bu dilin leksik bazası monosillabik köklərə əsaslanır.
Başqa sözlə, Çin dilində sözlərlə köklərin sərhəddi eynidir. Yəni
bu dildə düzəltmə söz yoxdur. Köklər isə sözün bazasını təş-
kil edir. Ancaq sözlərin təkrarı (reduplikasiyası) yolu ilə leksik
vahilərin yaranması da istisna deyildir. Mümkündür ki, redup-
likasiya yolu ilə düzələn sözlərin tərəflərindən biri getdikcə şə-
kilçi formasına çevrilə bilsin. Reduplikasiya ilə söz yaradıcılığı
Çin dilində, eləcə də digər köksözlü dillərdə monosillabizmdən
disillabizmə keçidin başlanğıc mərhələsi kimi də nəzərə alına
bilər. Belə bir qayda əlbəttə okkazional üsulla sözyaratmağa yol
açır ki, belə sözlərin mövcudluğu və artımı, hətta onların lüğət-
lərə sığışdırılmasını məhdudlaşdırır. Çin dilində sözlərə qoşula
bilən morfemlər (köməkçi sözlər) də mövcuddur. Ancaq onları
felektiv dillərdəki morfemlərlə müqayisə etmək olmur. Bunlar
suffiks funksiyası daşıya bilsə də kəmiyyətcə çox deyidir. An-
caq bu onu deməyə əsas verir ki, Çin dili (köksözlü dillər) nə
qədər mühavizəkar olur-olsun nitqin təsiri öz işini görməkdədir.
Yəni nə zamansa bu dillərdə disillabizmin formalaşacağı istis-
na deyildir. Çin dilində disillabizmin rüşeymi reduplikasiyadan
başlanır. Reduplikasiya yolu ilə yaranan sözlərdə bir növ, mə-
|
