Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Linqvistik tipologiya 99
|
Mübariz Yusifov
98 dir. Başqa sözlə, omonimləşmə söz ehtiyatının məhdud olduğu və sözyaratma prosesinin zəif olduğu mərhələnin məhsuludur. Sinonimləşmə. Sinonimləşmə mərhələsində, artıq sözyarat- ma imkanlarının genişlənmə prosesi başlanır. Yəni bir kökün içərisinə ayrı-ayrı anlayışların daxil edilməsi yeni anlayışlar üçün yeni söz qabığının yaranmasını məhdudlaşdırır. Ona görə də yeni mərhələdə omonimləşmə öz qüvvəsini itirir. Beləliklə, hətta, oxşar və yaxın anlayışların ifadəsi üçün ayrı-ayrı söz qa- bığının yaranmasına ehtiyac baş verir. Bu proses dilin söz eh- tiyatının zənginləşməsinin başlanğıcı kimi özünü göstərir. Bu mərhələnin izlərini özündə saxlayan faktlara dair aşağıdakı kimi nümunələri misal göstərmək olar: Kəsmək anlayışı ilə bağlı olanlar: kəs- kəsilmək, kəsdirmək, kəskin böl - bölünmək, bölük, bölüşdür qır – qırılmaq, qırmaq, qırdırmaq kər –kərtmək, kərənti, kərki qıy – qıymaq, qıymalamaq qay –qayçı, qayçılamaq dil – dilim, dilik, dilimləmək or – oraq, (y) ortmaq biç –biçin, biçmək, biçilmək bıç –bıçaq, bıçaqlamaq ül- ülgüc, ülgü, ülüşmək al – almaz, aldırmaq, alışma Yazmaq anlayışı ilə bağlı olanlar: yaz – yazı, yazılmaq, yazıçı çız – çızıq, çızmaq ciz – cizgi. Görmək anlayışı ilə bağlı olanlar: bax –baxmaq, baxılmaq gör – görmək, görüşmək Linqvistik tipologiya 99 zil – zilləmək, dillənmək Yerimək anlayışı ilə bağlı olanlar: yer – yeri, yeriş, yerit yüy-yüyür, yüyürt dab-daban, dabrı, dabrımaq Səs anlayışı ilə bağlı olanlar: səs- səslən, səsli, səssiz qıy- qıylamaq qış – qışqırmaq, qışqırtı çığ – çığırmaq, çığırtı qu- quloyşa, qulaq Danışmaq anlayışı ilə bağlı olanlar: dan – danış, danışıq din – dinlə, dinləmək ay – ayıq, ayıtmaq hay – haylamaq, hayqırmaq dil –dillənmək söy – söyləmək, söyləşmək, söymək söz –sözləşmək, sözlü, sözlük. Bu cür nümunələrin sayını artırmaq da olar. Məsələ bunda- dır ki, sinonimlərin kəmiyyəti artdıqca onların sözyaratma po- tensialı da çoxalır. Dil isə sinonimlərin sayəsində daim zəngin- ləşməkdə davam edir. Antonimləşmə. Antonimlər yaranma etibarı ilə təbiətdəki, cəmiyyətdəki və insanı əhatə edən mühitdəki (o cümlədən insa- nın daxili aləmindəki) əksikliklərin idrak vasitəsi ilə qavranılıb təfəkkür süzgəcindən keçərək sözə çevrilməsi prosesinin məh- suludur. Antonim sözlər də sinonimlərdə olduğu kimi dilin söz ehtiyatının zənginləşməsinə yardım edir. Beləliklə, obyektiv, su- byektiv, sosial, ictimai həyatı əksliklərsiz, dili isə antonimlərsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Antonim kök sözlərin genetik iz- lərini müasir dilimizdə işlədilən gec-tez, az-çox, gəl-get, öl-qal, |