Mübariz yusifov m IL Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Mübariz  Yusifov

İran-Turan  müharibəsi  mərhələsində  (eradan  əvvəl  I 

minilliyin  əvvəlləri)  türk  adı  yox,  Turan  adı  işlənmişdir. 

Turan  adı  isə  qədim  türk  əhalisinə  iranlılar  tərəfindən  veril­

mişdir.  Turanlıların  əfsanəvi  hökmdarı  Əfrasiyab  (Ər  Tonqa) 

İran  şahı  Keykavusun  oğlu  Səyavuşa  öz  qızını  veribmiş. 

Sonra  isə  onu  öldürüb.  Buna  görə  də  iranlılarla  turanlılar 

arasında uzunmüddətli mühribələr baş vermişdir.1

Belə  bir  rəvayət  də  vardır  ki,  İranın  Pişdadi  sülaləsinin 

beşinci  padşahı  Firidunun  üç  oğlundan  (ortancıl)  oğlunun  adı 

Tur imiş.  Firidun  ölümündən  əvvəl  məmləkətindən  türküstan 

tərəflərini  Tura  vermişdir.  Beləliklə,  Tur  iranlıların  və 

türklərin  əfsanəvi  babası  sayılır.  Turan  sözü  də  guya  Tur  adı 

ilə bağlıdır.1

 2 Burada əfsanədə var,  uydurma da, tarix də.

Tarixi  fakt  odur  ki,  İran-Turan  müharibəsində  Əfrasiyab 

öldürülmüş,  müharibə  iranlıların  qələbəsi  ilə  bitmişdir. 

Bundan  sonrakı  mərhələlərdə  iranlalann  öz  ərazilərini  şərqə 

doğru  geinşləndirmə  prosesinin  başlanğıcı  qoyulmuşdur. 

İranlalarda  müşahidə  olunan  mənəvi-psixoloji  bir  əlamət 

vardır  ki,  onlarda  daxili  təmayüllülük  çox  güclüdür.  Başqa 

sözlə,  onlar  özləri  haqqında  həmişə  üstün  fikirdə  olmuşdur. 

Bu,  xüsusən,  türkdilli  əhaliyə  qarşı  münasibətdə  özünü  aydın 

göstərir.  Ola  bilsin,  həmin  ənənənin  davamıdır  ki,  Nizami 

dövründə  də  indi  də  İranda  Azərbaycanlılar  haqqında 

danışanda onların özləri də,  dilləri  də nəinki, «türk», hətta, bir 

qədər  də  ikrah  yaradıcı  tərzdə  «turki»  (yəni  türkə  bənzər, 

türkə  oxşayan)  adlandırılır.  Bu,  iranlalann  təsəvvürüdür. 

Azərbaycan  əsilli  tədqiqatçılara  gəlincə,  onlar klassik  dövrdə 

Azərbaycanlı  əhaliyə  şamil  edilən  «türk» adını  təkcə etnik bir 

termin  kimi  yox,  həm  də  xalqın  daxili  aləmini,  milli 

psixologiyasını 

özündə 

canlandıran 

bir 

söz 

kimi 

mənalandmrlar.  Bu  doğrudan  da  belədir.  Nizamidə  də  «türk» 

adı  həm  də  etnik  vahid  kimi,  həm  də  etnik-psixoloji  vasitə 

kimi  işlənmişdir.  Məmmədəmin  Rəsulzadə  Nizami  əsərlərin-

1 Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adlarm və terminlərin sərhi  Bakı 

«Maarif»,  1993, s. 218-219.

2 Yenə orada; bax:  s. 218.