Müəssisə və əhali müayinələrində seçmə məcmunun əlaqələndirilməsinə və rotasiyaya dair

3. Elmi təşkilatların fəaliyyətinin kompleks

statistik qiymətləndirilməsinə dair
Müqəddimə

Elmin inkişafının, onun istiqamət və perspektivlərinin təhlilinin statistik öyrənilməsi üzrə metodoloji problemlərin tədqiqi yalnız bütün hadisə və proseslərə onların dinamikası və qarşılıqlı əlaqəsi şəklində baxılmasını şərtləndirən metod əsasında mümkündür.

Elmi-texniki tərəqqinin əmək məhsuldarlığına təsiri elm, texnika və iqtisadiyyatın dialektik inkişafına sistemli təhlil metodunun tətbiqini tələb edir. İqtisadiyyatda çalışanların əmək nəticələri müxtəlifdir. Sənayedə, kənd təsərrüfatında, tikintidə çalışan insanlar öz əməkləri ilə maşınlar, qida məhsulları və digər maddi sərvətlər yaradırlar. Elm, maarif və mədəniyyət sahəsində isə qeyri-maddi sərvətlər yaradılır. Eyni zamanda elmi fəaliyyətə iqtisadiyyatın bir hissəsi kimi baxılır və maddi sektorun tərəqqisi elmi-texniki tərəqqidən, elmi-texniki tərəqqi isə öz növbəsində elmi xidmət sektorundan asılıdır.

Cəmiyyətin inkişaf tələbinə uyğun olaraq elmi fəaliyyət dedikdə, müxtəlif sahələrdə yeni biliklərin istehsalı başa düşülür. Bu fəaliyyət növü ictimai əmək bölgüsünün daha da dərinləşməsini şərtləndirir. İnsanın əmək fəaliyyəti, onun fiziki və əqli qabiliyyətinin birgə səyi nəticəsində baş verir. Bioloji sistemdə (canlı orqanizmlərdə) baş və əl bir orqanizmdə birləşdiyi kimi, əmək prosesində də fiziki və zehni əmək birləşir. İctimai əmək bölgüsü və əmək məhsuldarlığı dəyişdikcə, mübadilə olunan məhsulların tərkibində qeyri-maddi istehsalın nəticəsi olan məhsulların (məlumat, bilik, informasiya və s.) mübadiləsi artır. İri maşınqayırma sənayesində zehni əməyin fiziki əməkdən ayrılması prosesi başa çatır. Yeni fəaliyyət növü elmi fəaliyyət formalaşır ki, bu zaman elm cəmiyyətin məhsuldar qüvvəsinə çevrilir. Elm cəmiyyətin məhsuldar qüvvəsinə çevrilməklə, qeyri-maddi (mənəvi) istehsalın müstəqil elementi kimi maddi istehsalın inkişafını üstələyir, ictimai təcrübədə təbiətin qanunlarının tam istifadə edilməsinə imkan yaradır. Onun üstün inkişafı maddi istehsalda dominant rol oynaması demək deyildir. Bu sosial-iqtisadi mühitin tələbidir. Təbiət, cəmiyyət və insan təfəkkürünün inkişafı haqqında yeni biliklərin (qanunauyğunluqların) əldə edilməsinə xidmət edən elmi fəaliyyət ictimai istehsalda tutduğu yerinə görə və başqa fəaliyyət növlərindən fərqinə görə bir çox spesifik xüsusiyyətlərə malikdir.

Məlumdur ki, istehsal prosesi 3 amilin (məqsədəuyğun fəaliyyət-əmək prosesi, əmək cismi, əmək vasitəsi) dialektik vəhdətidir. Zehni əmək yaradıcılığı, intellektuallığı, qabiliyyət, ixtisas və aktivlik nöqteyi-nəzərindən fiziki əmək fəaliyyətindən kəskin fərqlənir. Zehni əmək fəaliyyətinin predmeti də fərqlidir. Yəni zehni əmək fəaliyyətinin predmeti və nəticəsi bilik, məlumat, informasiyadır (biliyin özünəməxsusluğu qeyri-maddi olmasıdır). Zehni əmək fəaliyyəti ilə əldə olunan (sərəncamda olan) mövcud biliklər yeni biliklərə çevrilir.

Elm sferasına ideal (qeyri-maddi) vəsaitdən başqa, maddi obyektlər, hər şeydən əvvəl əmək cisimləri və material daxildir. Bu maddi vəsaitlər olmadan mikro və makro aləm haqqında lazımi biliklərin toplanması qeyri-mümkündür.

Elmi əməyin əsas məhsulu yeni bilikdir və yeni bilik istehlak dəyərinə malikdir. Yeni bilik mübadilə, istehlak zamanı öz dəyərini itirmir. Yəni öz dəyərini uzun müddət saxlayır. Maddi istehsaldan fərqli olaraq elmi biliklərin mübadiləsi onun istehlakçılarının biliklərinin daha da artmasına səbəb olur. Eyni zamanda elmi biliklər mənəvi köhnəlməyə məruz qalır. Bu da zamana görə yeni, daha kamil biliklərin istehsalı ilə əlaqədardır.

İqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə transformasiyası, yeni siyasi, iqtisadi və sosial münasibətlərin formalaşması elmi fəaliyyətin inkişaf istiqamətlərini köklü surətdə dəyişdirmişdir. Müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə zamanın tələbinə müvafiq elmi və sənaye tədqiqatlarının aparılması və yeni işləmələrin layihələndirilməsi, bilik iqtisadiyyatının sürətlə inkişaf etməsini, elm statistikasının təkmilləşdirilməsini, onun dünya səviyyəsinə qaldırılmasını tələb edir. Həmin zərurətdən asılı olaraq bu metodoloji tövsiyənin hazırlanması “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəsmi statistikanın təkmilləşdirilməsinə dair Dövlət Proqramı”nda icrası 2009-cu ildə nəzərdə tutulan tədbirlər planına daxil edilmişdir.