Müəssisə və əhali müayinələrində seçmə məcmunun əlaqələndirilməsinə və rotasiyaya dair

1.2. Müəssisələrdə seçmə statistika müşahidələrinin

əlaqələndirilməsi və rotasiyası
Tutaq ki, hüquqi və fiziki şəxslərin (müəssisələr) registrindən istifadə etməklə bir neçə seçmə müayinəsinin eyni vaxtda keçirilməsi tələb olunur. Bu zaman seçmə müşahidələrin əlaqələndirilməsi və seçmə vahidlərinin rotasiyasını (dövri müayinələr zamanı seçmədə müşahidə vahidlərinin tərkibinin dəyişdirilməsini) təmin etmək lazımdır. Məsələnin həlli üçün müəssisələrin seçmə müayinələrinin təşkili xüsusiyyətlərini nəzərə alan vahidlərin seçilməsi tələb olunur. Koordinasiya və rotasiya metodu ilə hazırlanmış seçmə məcmusu əsasında ardıcıl təsadüfi seçmə modeli durur. Model aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:

-bütün seçmələr vahid siyahıdan götürülür;

-seçmənin təsadüfliyi təmin olunur;

-baş məcmudan seçmə vahidləri təsadüfi seçilir;

-seçmə vahidlərin rotasiyası və müxtəlif planlı seçmələrin koordinasiyası,

interval üzrə yekunlaşdırılması təmin edilir;

-göstəricilərin qiymətləndirilməsi metodları eyni olur.

Təkrarlanmayan sadə təsadüfi seçmə. Vahidlərinin sayı N olan məcmudan n sayda vahidi olan təkrarlanmayan sadə təsadüfi seçmənin aparılmasını nəzərdən keçirək. Registrdə olan hər bir vahidlə təsadüfi ədədi elə əlaqələndirək ki, (0,1) intervalında paylanma normal olsun. i-ci vahidi göstərən təsadüfi ədədi x_i-lə işarə edək. x_i vahidləri arasında qarşılıqlı asılılıq olmamalıdır. Vahidlərin (ev təsərrüfatları, müəssisələrin) məcmusunu x_i qiymətinin artma qaydasında sıralayaq. İlk n vahid arzu olunan seçməni təşkil edəcəkdir. Bu zaman sadə təsadüfi seçmə üsulundan istifadə edilir.

Seçmə məcmunun koordinasiya və rotasiyasını təmin etmək üçün təsadüfi ədədlər vahidlərlə daim əlaqələndirilməlidir. Hər bir seçmə müayinədə registrin hər vahidi üçün eyni təsadüfi ədəd-verilmiş sabit təsadüfi ədədlər istifadə olunur.

Registrə daxil edilən yeni müəssisələr üçün artıq mövcud olan sabit təsadüfi ədədlərdən fərqli və sərbəst (asılı olmayan) yeni təsadüfi ədədlər verilir. Registrdən çıxarılan (ləvğ edilən) müəssisələr öz sabit təsadüfi ədədləri ilə kənarlaşdırılırlar. Seçmə müayinənin hər yeni dövrü üçün sabit təsadüfi ədədlərdən istifadə etməklə təkrar olunmayan ardıcıl sadə təsadüfi seçmə aparılır. Beləliklə, təkrar olunmayan ardıcıl sadə təsadüfi seçmə həmişə aktuallaşdırılmış registr üzrə aparılır. Buna baxmayaraq, ən son seçmə məcmu ilə xeyli üst-üstə düşmələr olur. Ancaq yeni seçmədə registrə yenidən daxil edilmiş vahidlərin sayının registrdən kənarlaşdırılmış köhnə seçmə vahidlərinin sayından çox olma ehtimalına görə bütün davamlı vahidlərin seçmədə qalmasını qətiləşdirmək olmaz. Buna təsadüfi seçmənin özü səbəb ola bilər, həqiqətən də məcmuda daxil edilmiş müəssisələr kənarlaşdırılmış müəssisələrdən çox ola bilər. Çox vaxt vahidlər yeni seçmədə qalırlar (iştirak edirlər) və müşahidə dövrlərində seçmə vahidlərinin müəyyən eyniliyini (üst-üstə düşmələrini) təmin edirlər:
Ardıcıl seçmələrin üst-üstə düşməsi.

Seçmə

x o x x x o x x x x

0

1

Dövr 1
x + x + x x x x + x x

0

1

Dövr 2

Seçmə
X - vahidlərə verilmiş təsadüfi ədədlər:

0 - ikinci dövrdə kənarlaşdırılmış vahidlərə verilmiş təsadüfi ədədlər:

+ - yenidən daxil edilmiş vahidlərə verilmiş təsadüfi ədədlər.

Aydındır ki, x_i-nin paylanmasından istifadə edərək son n sayda vahidi də götürmək olar, çünki (0,1) intervalında hər hansı (istənilən) qeyd olunmuş a nöqtəsindən solda və ya sağda olan n sayda vahid təkrar olunmayan ardıcıl sadə təsadüfi seçməni təmin edir. Əgər a başlanğıc nöqtəsindən sağda (solda) olan sabit təsadüfi ədədlər kifayət etməzsə, onda seçməni 0 nöqtəsindən (1 nöqtəsindən) sağda (solda) davam etdirmək olar:
İxtiyari nöqtədən seçmə.

x x x x x x x x

0

1

a

Seçmə

İki müayinənin n₁ və n₂ sayda vahidlərinin üst-üstə düşmələri azaltmaq məqsədilə (0,1) intervalında iki a₁ və a₂ sabitlərini götürmək lazımdır. Sonra isə, birinci seçmə üçün a₁ nöqtəsindən sağda və ya solda n₁ sayda vahid, ikinci seçmə üçün a₂ nöqtəsindən sağda və ya solda n₂ sayda vahid götürmək olar. Əgər a₁, a₂ nöqtələri və seçmə istiqamətləri düzgün olarsa, seçmələrin vahidləri kəsişməzlər. Əgər baş məcmu kifayət qədər böyük olarsa – N  (n₁+n₂), həmişə a₁ və a₂ nöqtələrini elə götürmək olar ki, seçmələr kəsişməsinlər. Digər tərəfdən, N < (n₁+n₂) olan zaman seçmələrin üst-üstə düşmələrini azaltmaq mümkündür.

Seçmələrin neqativ uzlaşması.
x x x x x x x x xx

0

1

a₁

a₂

Seçmə 1

Seçmə 2
Əgər N kifayət qədər böyük olarsa, analoji üsulla istənilən sayda seçmələri uyğunlaşdırmaq olar. İki seçmə məcmusunun kəsişməsi (qismən üst-üstə düşməsi) üçün eyni başlanğıc nöqtələrin və seçmə istiqamətinin istifadəsi məsləhət görülür.