Muhammad al -xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Utilitlar va drayverlar 
Utilita-dasturlar bu operatsion tizimni imkoniyatlarini kuchaytiruvchi 
dasturlar. Masalan: disklar ustidan har xil amallarni bajaruvchi dasturlar, 
kompyuter ishini tezlashtiruvchi dasturlar, malumotlar xajmini 
uzgaruvchi dasturlar, viruslarni aniqlovchi dasturlar va xokazo. Masalan, 

---

18 
kattik disk (vinchester) bilan turli ishlarni amalga oshirish uchun maxsus 
dasturlar zarur. 
Vinchesterni bўlaklarga bўlish, uning ma‘lum bўlaklarini parol bilan 
ximoyalash uchun Disk Manager deb ataluvchi dastur ishlatiladi. 
Diskning xolatini tekshirish uchun esa NDD (Norton disk doctor) 
dastursi ishlatiladi. Bu dastur yordamida disk segmentlari tekshirilib, 
undagi xatoliklar topiladi va bartaraf etiladi. 
Diskdagi ma‘lumotlarni optimizatsiya қilish, ya‘ni bir tartib bilan 
joylashtirib chiқishga xizmat қiluvchi SD (Speed Disk) dastursi 
mavjuddir. Uning yordamida diskdagi ma‘lumotlar tartibga keltiriladi, 
bu esa diskdagi ma‘lumotlarga murojaat қilishni yengillashtirib, 
kompyuter ishini tezlatadi. 
Yuқorida sanab ўtilgan dasturlarni ishlatish қulay bўlib, dialog 
darchasida ҳosil bўladigan menyu punktlaridan mosini tanlash va 
ishlatishdan iboratdir. Utilitlar guruxlarga birlashtirilib, ularning eng kўp 
ishlatiladiganlari 
Norton Utilities
, PC Tools Deluxe, Mace Utilities lar 
bўlib xisoblanadi. Utilitlarni қuyidagi tartibda guruxlarga bўlib chiқish 
mumkin: 
• Siqadigan dasturlar maxsus usullarni қўllagan xolda ma‘lumotlarni 
siқilgan xolda joylashtirib, ularning arxiv nusxalarini xosil қilishga 
yordam beradilar. Masalan, PKZIP, PKUNZIP va ARJ dasturlari 
bularga misol bўla oladi. 

---

19 
• Disklardagi ma‘lumotlarning rezerv nusxalarini xosil қiladigan 
dasturlar қattiқ u1076 diskka yozilgan ma‘lumotlarni tezlik bilan 
disketlarga yoki strimmerlarga nusxalash uchun yordam beradilar. 
Masalan, Norton Backup, Fast Back Plus. 
• Antivirus dasturlari, ular xilma-xil turdagi viruslarga қarshi samarali 
kurashish uchun xizmat қiladilar 
• Kommuniktsion dasturlar kompyuterlararo ma‘lumotlarni almashinish 
uchun ishlatiladilar. Masalan, Brooklin Bridge, DeskLink, LapLink, Fast 
Link. Telemate, Procomm, Dataline dasturlari kompyuterlarning telefon 
kanallari orқali muloқot қilinishiga yordam bersa, WinFax Pro, Bit Fax, 
Fax It dasturlari telefon ma‘lumotlarini faks modem orқali uzatish 
imkoniyatini yaratadilar. 
• Kompyuterni diagnostika қilish dasturlari uning konfiguratsiyasini va 
ishga layoқatliligini tekshirishga imkon beradi. Masalan, Cheeck It, ND 
lags, Control Room, System Sleuth dasturlarini shu dasturlar turkumiga 
kiritish mumkin. Disklarni tekshirish uchun Disk Technician Advance, 
Calibrate dasturlari қўllanilishi mumkin. 
• Disk uchun mўljallanilgan dastur-kesh diskdan ma‘lumot ўқishni 
ancha tezlashtirishga imkon beradi, chunki ushbu xolda operativ 
xotirada diskning tez-tez ishlatilib turadigavn bўlaklarini ўz ichiga olgan 
kesh-bufer xosil қilinadi. Masalan, 
Smart Drive
, NKache, Super PC 
Kwik. 

---

20 
• Disklarni optimizatsiya қilish dasturlari disklarda saқlanadigan 
ma‘lumotlar xajmini ancha oshirishga va ma‘lumotlarni tezroқ topishga 
yordam beradi. Masalan, Speed Disk yoki Fast Trax dasturlari. 
• Disklarni dinamik siқishtirishga imkon beruvchi dasturlar disklarda 
saқlanilishi mumkin bўlgan informatsiya xajmini ancha oshirishga 
yordam beradi. Masalan, Stacker, Double Space, Super Stir dasturlari. 
• Avtonom ravishda chop қilish dasturlari (skulerlar) fayllarni chop 
қilishni boshқa ishlar bilan bir vaқtda amalga oshirishga imkon beradi. 
Masalan, Print Cashe dasturi. 
• Xotirani boshқarish uchun mўljallanilgan operativ xotirani yaxshiroқ 
boshқarish uchun ishlatiladi. Masalan, Software Carousel va Switch It 
dasturlari xotiraga bir қancha dasturlarni yuklashga va biridan 
ikkinchisiga osonlik bilan ўtishga yordam beradi. 
Boshqa ko’p tarqalgan tizimli dasturlardan biri bu drayver 
dasturlari va dastur-koplamalar. Drayverlar-dasturlar bu operatsion 
tizimga tashki va ichki kurilmalar bilan ishlashda qulayliklar yaratuvchi 
dasturlar. Bu dasturlar asosan shu kurilmalar chiqaruvchi firmalarda 
yaratiladi va kurilmalar bilan birga tarkalinadi. Masalan: monitorlar 
drayverlari, СD-ROM lar drayverlari va xokazo. Dastur koplamalar bu 
operatsion tizimning imkoniyatlardan chiroliy va qulay holda 
foydalanishni taminlovchi dasturlar. Shulardan eng taniqliysi bu 
NORTON COMMANDER dasturi, bu dastur bilan biz 4-bobda 
tanishamiz. 

---

21