Muhammad al -xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

arxivdan chiqarish 

---

8 
chiqari
sh 
x 
Ko’rsatilgan 
yo’l 
bo’yicha 
fayllarni arxivdan chiqarish 
3. 
Arxivd
an
fayllar
ni
uchiris
h 
d Arxivdan fayllarni uchirish 
t Arxivni testdan o’tkazish 
y 
Arxivni yangi ulchamlar bilan 
ko’chirish 
Diskdagi bu ishdan chiqishlar quyidagi sabablar tufayli yuzaga 
keladi. 
- diskning fizik nuqsonlaridan, 
- diskning magnit sirti ifloslanishidai, 
- kompyuterni qoidaga zid elektr manbaidan o’zilishidan, 
- disketalarni diskovoddan operatsiyani yakunlamasdan sugurib 
olishdan, 
- virus dasturlari ta’siridan. 

---

9 
Kompyuterda 
ishlash 
jarayonida, xatoliklar yoki tasodifan 
qimmatli 
bo’lgan 
ma’lumotlarni 
uchirib yuborish holatlari uchraydi. 
Ularni quyidagi dasturlar orqali qayta 
tiklash mumkin. Undelete - MS DOS tarkibidagi dastur, Unerase - Norton 
utilit laru tarkibiga kiruvchi servis dastur. Ishdan chiqqan fayl va disklarni 
qayta tiklash. 
Magnit disklarni ishlatish jarayonida fizik va mantiqiy nuqsonlar 
tufayli paydo bo’lgan xatoliklarga duch kelamiz. Bu xatoliklar natijasida 
fayllar disk va disketlarda yaxshi o’qilmasligi va kuchirilmasligi mumkin. 
Fizik nuqsonlar asosan elektromagnit maydonlari ta’sirida yoki magnit 
disk qoplamalari eskirishi hamda mexanik buzilishlar natijasida yuzaga 
keladi. Fizik nuqsonlarning ta’sirida diskning ayrim sektor va klasterlari 
yaroqsiz holga kelishi mumkin.
Agarda qaysidir fayllar yaroqsiz sektorlarda joylashgan bo’lsa, 
ularni qayta tiklash amalda mumkin emas. Diskning mantiqiy nuqsonlari 
diskning sistemali maydonidagi buzilishlarga bog’liq bo’lib, yuklovchi 
sektorda joylashgan FAT fayllar uchib ketgan bo’lishi mumkin. Bu ishdan 
chiqishlar elekt manbaidan tartibga zid ravishda uziщdan, xato ishlovchi 

---

10 
dasturlarning osilib qolishidan (zavisanie), kompyuter virus dasturlari 
ta’siridan bo’lishi mumkin. Ishdan chiqqan fayllarni qayta tiklash uchun 
maxsus dasturlar CHKDSK, SCANDISK, NDD ishlatiladi. 
NDD - dasturi ishdan chiqqan disklarni avtomatik ravishda 
tekshirib, qayta tiklaydi. Diskni tekshirish - diskning holatini har 
tomonlama tahlil qilib, undagi mantiqiy nuqsonlarni topishdir. NDD 
dasturi ndd.exe fayli orqali ishga tushiriladi. 
3. Kompyuterlarning ommaviy qo’llanilishi oqibatida kompyuterlarning 
normal ishlashiga halaqit beruvchi virus tarqatuvchi dasturlar yaratila 
boshlandi. 
Kompyuter virusi- bu ixtiyoriy ravishda boshqa programmalarga 
qo’shilib ketish qobiliyatiga ega, o’zining nusxalarini yaratuvchi va ularni 
fayllarga, kompyuterning sistema maydoniga, hisoblash tarmoqlariga 
tarqatuvchi va kompyuterlarning ishlash tartibini buzuvchi maxsus 

---

11 
tayyorlangan dasturlardir. Ular bir kompyuterga kirib olsa, boshqalariga 
ham tarqalish qobiliyatiga egadir.
Kompyuter viruslarining paydo bo’lishi va tarqalishining asosiy 
sabablaridan biri inson psixologiyasi ya’ni insonlarning tuban 
(xasadguylik, ko’ra olmaslik, pastkashlik) harakatlari bo’lsa, ikkinchi 
tomondan bo’lar tomonidan yaratilgan viruslardan himoyalanish 
vositalarining imkoniyatlarining chegaralanganligidadir. 
Kasallangan disk-bu ishga tushirish sektorida virus programma 
joylashib olgan diskdir.
Kasallangan programma - ichiga virus programma joylashib olgan 
programmadir. Viruslar bir necha xil bo’ladi. 
Viruslar 
Tarmoq 
viruslari 
Fayl 
viruslari 
Ishga 
yuklovchi 
viruslar 
Fayl-ishga 
yuklovchi 
viruslar 
Viruslarni aniqlovchi va ulardan himoya qiluvchi dasturlar. 
Viruslarni aniqlash, ularni yo’qotish va ulardan himoyalanish uchun bir 
necha xil maxsus dasturlar yaratilgan. Bunday dasturlar antivirus 
dasturlar deb ataladi. Antivirus dasturlarning quyidagi turlari mavjud. 
- detektor dasturlar 
- doktor dasturlar 

---

12 
- tekshiruvchi(revieor) dasturlar 
- tozalovchi (filtr) dasturlar 
- Kasallangan fayllardan vaqtincha foydalanishni ta’minlovchi (vaktsina) 
dasturlar 
Detektor dasturlar kompyuter xotirasidan, fayllardan viruslarni 
qidiradi va aniqlangan viruslar haqida xabar beradi. 
Doktor dasturlari nafaqat virus bilan kasallangan fayllarni topadi, 
balki ularni davolab dastlabki holatiga qaytaradi. Bunday dasturlarga 
Aidstest, Doctor Web, Kashperskiy dasturlarini misol qilib keltirish 
mumkin. YAngi viruslarning tuxtovsiz paydo bo’lib turishini hisobga 
olib, doktor dasturlarni ham yangi versiyalari bilan almashtirib turish 
lozim. 
Filtr dasturlar kompyuter ishlash jarayonida viruslarga xos bo’lgan 
shubhali harakatlarni topish uchun ishlatiladi. Bu harakatlar quyidagicha 
bo’lishi mumkin: 

---

13 
- fayllarning atributlarining o’zgarishi; 
- disklarga doimiy adreslarda ma’lumotlarni yozish; 
- diskning ishga yuklovchi sektorlariga ma’lumotlarni yozib yuborish. 
Tekshiruvchi 
(revizor) 
dasturlari 
eng 
ishonchli 
virusdan 
himoyalanish vositasi bo’lib, kompyuter kasallanmagan holatidagi 
dasturlar, kataloglar va diskning sistema maydoni holatini xotirada saqlab 
doimiy ravishda yoki foydalanuvchi ixtiyori bilan kompyuterning joriy va 
boshlangich holatlarini bir-biri bilan solishtiradi. Bu dasturga ADINF, 
Kashperskiy dasturini misol qilib keltirish mumkin. 
Kompyuterni viruslar bilan kasallanishidan va axborotlarni ishonchli 
saqlashini ta’minlash uchun quyidagi qoidalarga amal qilish lozim. 
- kompyuterni zamonaviy antivirus dasturlar bilan ta’minlash; 
- disketalarni ishlatishdan oldin har doim tekshirish; 
- qimmatli axborotlarni hap doim arxiv fayl ko’rinishida disketalarda 
saqlash.