Muhammad-al-xorazmiy-nomidagi toshkent-axborot-texnologiyalari-universiteti

---I-Bob.-Kompyuter-jinoyatlarining-asosiy--yо’nalishlari
--------------------1.1.-Kompyuter-jinoyati-(kiberjinoyat)

90-yillarning-boshlaridan-xorijiy-huquqni-muhofaza-qilish-organlari-faoliyatida-tez-tez-«computercrime»---kompyuter-jinoyati-kabi-ibora-uchrab-turadi,-ya‘ni-kompyuterdan-foydalanish-bilan-bog’liq-jinoyat.-«Kompyuter-jinoyati»-iborasi-«kompyuter-axboroti-sohasidagi-jinoyat»-dan-kо’ra-kengroq.-Yana-bu-soha-kompyuter-texnikasi,-dasturlar,-kompyuter-axboroti-va-raqamli-aloqa-kanallari-jinoyatni-sodir-etish-quroli-yoki-tajovuz-qilish-obyekti-hisoblanadigan-jinoyatlarni-ham-qamrab-oladi.-Bunday-jinoyatlarga-quyidagilar-taalluqli:-bank-kartalarini-qо’llagan-holdagi-firibgarlik-(karding),-shaxsiy-ma‘lumotlarni-olish-bilan-bog’liq-firibgarlik-(fishing),-aloqa-xizmatlaridan-noqonuniy-foydalanish-va-aloqa-sohasidagi-boshqa-yolg’onlar-(frod,-trafikni-о’g’irlash),-obyekt-axborot-tizimi-hisoblanuvchi-sanoat-va-boshqa-josuslik-va-shu-kabilar.-Fosh-etish-uchun-kompyuter-kriminalistikasi-usullaridan-foydalaniladigan-har-qanday-jinoyatni-kompyuter-jinoyati-deyish-mumkin.-Xorijiy-adabiyotlarda-va-boshqa-rasmiy-hujjatlarda-«computer-crime»-о’rniga-tez-tez-«cybercrime»---kiberjinoyatchilik,-kiberjinoyat-iboralari-foydalaniladi.-Kо’pincha-quyidagi-iboralar-ishlatiladi:-Kompyuter-jinoyati-(kiberjinoyat)-–-tadqiq-uchun-tabiiy-shart-axborot-texnologiyalari-sohasida-maxsus-bilimlarni-qо’llash-hisoblanadigan-ma‘muriy-huquqbuzarlik.-Kompyuter-va-kompyuter-axboroti-kompyuter-jinoyatida-uchta-rolni-о’ynashi-mumkin:

--tajovuz-qilish-obyekti;
--sodir-etish-quroli;-
-dalil-yoki-dalil-manbasi.-
Barcha-uchta-holatda-dalillarni-aniqlash,-yig’ish,-aniqlash-va-tadqiq-qilish-uchun-maxsus-bilim-va-maxsus-usullar-talab-etiladi.-Axborot-xavfsizligini-ta‘minlash-muammosi-insonlar-axborot-bilan-almashinishni,-tо’plashni-va-saqlashni-boshlagan-vaqtdan-dolzarb-hisoblanadi.-Har-doim-insoniyatning-muhim-yutuqlarini-ishonchli-saqlash-zarurati-paydo-bо’lgan.-Analog-tarzida-maxfiy-axborot-almashinuvi-va-uning-ishonchli-himoyasiga-zarurat-paydo-bо’lgan.
Kompyuter-jinoyati-–-jinoyat-kodeksida-kо’rsatilgan-mashina-axboroti-jinoiy-tajovuz-qilish-obyekti-hisoblanadigan-jamiyat-uchun-xavfli-harakatdir.-Joriy-holatda-jinoyat-predmeti-yoki-quroli-sifatida-mashina-axboroti,-kompyuter,-kompyuter-tizimi-yoki-kompyuter-tarmog’i-xizmat-qiladi.-Kompyuter-jinoyatini-shartli-ravishda-ikkita-katta-kategoriyaga-ajratish-mumkin:
--kompyuter-ishiga-aralashish-bilan-bog’liq-jinoyat;
--kompyuterni-kerakli-texnik-vosita-kabi-foydalaniladigan-jinoyat.-Kompyuter-ishiga-aralashish-bilan-bog’liq-jinoyat-asosiy-kо’rinishlarini-sanab-о’tamiz.

---1.2.-Axborotga-Ruxsatsiz-kirish.

Axborotga-Ruxsatsiz-kirish-(RK).-RK-begona-nomdan-foydalanish,-texnik-qurilmalarning-fizik-manzillarini-о’zgartirish,-vazifa-yechilgandan-keyin-qolgan-axborotdan-foydalanish,-dasturiy-va-axborot-ta‘minotni-modifikatsiyalash,-axborot-tashuvchini-о’g’irlash,-ma‘lumotlarni-uzatish-kanallariga-ulanadigan-yozuv-apparaturalarini-о’rnatish-bilan-amalga-oshiriladi.-Xaker,-«kompyuter-qaroqchisi»---kо’ngilxushlik,-firibgarlik-yoki-zarar-yetkazish-(kompyuter-virusini-tarqatish-yо’li-bilan-ham)-maqsadida-kompyuter-tizimlari-va-tarmoqlariga-tizimli-ruxsatsiz-kirishni-amalga-oshiruvchi-shaxsdir.-Bir-tomondan-«xaker»---kompyuterni-yaxshi-biladigan-va-yaxshi-dasturlarni-yozuvchi-shaxs-bо’lsa,-boshqa-tomondan-axborotni-olish-maqsadida-kompyuter-tizimlariga-noqonuniy-kiruvchi-shaxsdir.-Ingliz-fe‘li-«to-hack»-kompyuterlarga-qо’llanilganda-ikki-ma‘noni-anglatishi-mumkin-–-tizimni-buzish-yoki-uni-tuzatish.-Bu-harakatlar-asosida-qandaydir-umumiylik-mavjud-–-kompyuter-va-unda-ishlaydigan-dasturlar-qanday-tuzilganligini-tushunish.-Shunday-qilib,-«xaker»-sо’zi-ikki-ma‘noga-ega:-
birinchisi-–-negativ-bо’yalgan-(«buzg’unchi»),-boshqasi-–-neytral-yoki-maqtanarli-(«usta»,-«master»).-Boshqa-sо’zlar-bilan-aytganda-xakerlarni-«yomon»-va-«yaxshi»-xakerlarga-ajratish-mumkin.-«Yaxshi»-xakerlar-texnik-progresga-hissa-qо’shishadi-va-о’zlarining-bilim-va-kо’nikmalarini-insoniyat-rivoji-uchun-ishlatishadi.-Ular-tomonidan-katta-miqdordagi-yangi-texnik-va-dasturiy-tizimlar-ishlab-chiqilgan.-Ularga-«yomon»-xakerlar-qarshilik-qilishadi:-boshqalarning-xatlarini-о’qishadi,-boshqalarning-kodlarini-о’g’irlashadi-va-insoniyat-rivojiga-barcha-yо’llar-orqali-zarar-yetkazishadi.
«Yomon»-xakerlarni-shartli-ravishda-tо’rt-guruhga-ajratish-mumkin.-Birinchi-guruh-–-qiziquvchilar,-asosan-yoshlardan-iborat,-kompyuter-tizimlarini-shunchaki-kо’ngilxushlik-uchun-buzuvchi-insonlar.-Ular-zarar-keltirishmaydi,-bunday-mashg’ulot-о’zlari-uchun-foydali-–-vaqt-о’tgan-sari-ulardan-yaxshi-kompyuter-mutaxassislari-yetishadi.-
Ikkinchi-guruh-–-qaroqchilar.-Ular-kompyuter-himoyasini-yangi-dasturlarni-va-boshqa-axborotni-о’g’irlash-uchun-buzishadi.
-Uchinchi-guruh-–-xakerlar,-о’z-bilimlarini-haqiqatdan-ham-har-bir-kishiga-va-hammaga-zarar-yetkazish-uchun-foydalanishadi.-Ular-kira-olgan-kompyuter-tizimlarini-yо’q-qilishadi,-begona-xatlarni-о’qishadi,-keyin-esa-ularning-mualliflari-ustidan-kalaka-qilishadi.-Telekonferensiyalarda-ularning-buzib-kirishlari-haqidagi-hikoyalarini-о’qiganingizda-bu-insonlar-оz-g’ururlarini-haqoratlagan-hisli-insonlardek-tuyuladi.-
Yana-bir-guruh-bor-–-kimlarnidir-buyurtmalari-bо’yicha-maxfiy-axborotni-olish-uchun-ov-qiluvchi-xakerlar.
-Xakerliklar-orasida-tо’rt-asosiy-toifa-ajralib-turadi.
-Birinchi-–-romantik-yakkalar.-Ular-ma‘lumotlar-bazasini-shunchaki-qiziqishga-buzishadi.-Umuman-ular-xavfsiz-va-beg’araz,-biroq-ancha-qobiliyatli.-Shuning-uchun-ham-qandaydir-firmaning-kompyuter-tarmog’ini-massali-buzish-odatda-«romantiklar»dan-biri-zarar-yetkazish-va-buni-о’z-tarmog’ida-maqtanish-bilan-boshlanadi.-
Ikkinchi-–-pragmatiklar-yoki-klassiklar.-Bir-о’zlari-ham,-guruhda-ham-ishlashadi.-Nima-kelsa-о’g’irlashadi-–-о’yinlar,-dasturlar,-turli-xildagi-nashrlarning-elektron-versiyalari.-
Uchinchi-–-razvedkachilar.-Hozirda-о’zini-hurmat-qilgan-har-qanday-firma-dasturchi-kabi-rasmiylashtirilgan-xakeriga-ega.-Uning-vazifasi-–-raqiblarining-tarmog'ini-buzish-va-u-yerdan-turli-axborotni-о’g’irlash.-Bu-toifa-hozirda-juda-talabgir-hisoblanadi.-
Tо’rtinchi-–-kibergangsterlar.-Bular-professional-kompyuter-buzg'unchilar.-Ularning-vazifasi-kompyuter-tarmoqlarini-aniq---blokirovkalash-va-ishini-buzish,-hamda-bank-hisob-raqamlaridan-pullarni-о’g’irlash.-Bu-ish-qimmat-va-xavfli,-lekin-yuqori-haq-tо’lanadi.-



-----------------------1.1-rasm.Xakkerlik-turlari.
Xorijiy-mutaxassislar-tomonidan-kompyuter-jinoyatchiligini-sodir-etish-yо’llarining-turli-klassifikatsiyalari-ishlab-chiqilgan.-Quyida-Bosh-Interpol-Sekretariati-kodifikatoriga-tо’g’ri-keladigan-jinoyatlarni-sodir-etish-yо’llarini-nomlari-keltirib-о’tilgan.-1991-yilda-joriy-kodifikator-avtomatlashtirilgan-qidiruv-tizimiga-integratsiyalangan-edi-va-hozirda-100-dan-ortiq-davlatlarda-Milliy-markaziy-byuro-(MMB)-mavjud.-Kompyuter-jinoyatlarini-xarakterlovchi-barcha-kodlar-Q-harfi-bilan-boshlanuvchi-identifikatorlarga-ega.-Jinoyatlarni-xarakteristikasi-uchun-sodir-etilganlarni-ahamiyatliligiga-qarab-kamayish-tartibida-joylashtirilgan-beshta-kodlargacha-foydalanilishi-mumkin.
QA---Ruxsatsiz-kirish-va-ushlab-olish:
-QAH-–-kompyuterni-egallash,-
QAI-–-ushlab-olish,-
QAT-–-vaqtni-о’g’irlash,-
QAZ---ushlab-olish-va-ruxsatsiz-kirishning-boshqa-kо’rinishlari.-
QD-–-Kompyuter-ma‘lumotlarini-о’zgartirish:-
QDV-–-kompyuter-virusi,
-QDT-–-troyan-otlari,-
QDW-–-kompyuter-chuvalchanglari,-
QDZ-–-ma’lumotlarni-о’zgartirishning-boshqa-kо’rinishlari.-
QF-–-Kompyuter-firibgarliklari:-
QFC-–-bankomatlar-bilan-bog’liq-firibgarliklar,-
QFF-–-kompyuter-qalbakilashtirilishi,-
QFG-–-о„yin-avomatlari-bilan-bog’liq-firibgarliklar,-
QFM-–-kiritish-chiqarish-dasturlari-firibgarliklari,-
QFP-–-tо’lov-vositalari-firibgarliklari,-
QFT-–-telefon-firibgarliklari,-
QFZ-–-boshqa-kompyuter-firibgarliklari.