Muhandislik geologik tadqiqotlar

 
M.V.Lomonosov 
(1711-1765yy).

---

12 
O’zbekiston hududining geologiyasini rejali 
o’rganish XX - asrning 30 - yillaridan boshlangan. 
Jumladan, mashhur geolog X.M.Abdullaevning 
«Ma’danlarning 
intruziyalar 
bilan 
genetik 
bog’liqligi», «Daykalar va ma’danlanish», «O’rta 
Osiyoda magmatizm va ma’danlanish» kabi asarlari 
foydali qazilmalarni qidirishda doim dasturulamal 
vazifasini bajarib kelmoqda. 
Gidrogeologiya va muxandislik geologiyasi 
sohasida G..A.Mavlonov, N.K.Kenesarin, litologiya 
soxasida V.P.Popov, O.M.Akramxo’jaev, petrog-
rafiya sohasida I.X.Hamraboev, T.N.Dolimov,
tektonika sohasida O.M.Borisov, M.O.Axmadjonov, R.N.Abdullaev kabi yirik 
olimlar O’zbekiston geologiyasining turli tarmoqlari bo’yicha samarali ishlar 
qilishgan.
H.M.Abdullaev 
 (1912-1962 yy). 

---

13 
2. YER SHARINING TUZILISHI, TARKIBI . YERNING ISSIQLIK 
REJIMI 
2.1. Yerning kelib chiqishi, yer sharining shakli
Yer Quyosh sistemasidagi planetadir. Quyosh sistemasi markazida - sekin 
aylanayotgan yulduz - quyosh joylashgan bo’lib, uning atmosferasi harorati 
5700K, markazida esa - 5*10
6
* K ga yaqin. Quyosh atrofida 9 planeta aylanib 
turadi va ularni 2 guruhga ajratish mumkin:
Ichki planetalar - Merkuriy, Venera, Yer va Marsdir. 
Tashqi planetalar - Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Plutondir. 
Quyosh sistemasiga ko’p sonli kometalar kiradi va ular Quyosh 
sistemasining chekkalarida tarqalgan bo’ladi. 
Quyosh sistemasi va yerning kelib chiqish muammosi tabiatni bilish 
sohasidagi muhim sanalib, yerda inson va hayotni paydo bo’lishi muammolari 
bilan bir xildir. Qadim zamonlarda yerni paydo bo’lishi haqida diniy 
tushunchalargina mavjud edi. XVIII asrning ikkinchi yarmida planetalar 
sistemasining vujudga kelishi haqida dastlabki moddiyun gipotezalar paydo 
bo’ldi. Bu gipotezalar yerning suyuq - qizigan tumandan hosil bo’lganligini 
tushuntirib, uning asta-sekin sovishi natijasida yuqori qavati asta qotib, qattiq 
qismga aylanib uning ostki qismida suyuq - qizigan massa bo’lishi mumkin deb 
tushuntiradi. XX asrdagi kosmik, geologik, geofizikaviy va boshqa fundamental 
fanlarning yangiliklari bu gipotezani to’g’ri emasligini isbotladi. Hozirgi davrdagi 
kosmosni ilmiy tadqiqot qilish tufayli faqatgina yer haqida emas, balki Quyosh
sistemasidagi boshqa planetalar haqida ham yetarli ma’lumotga ega bo’lindi. Yer 
shakli murakkab, nomuntazamdir. Eramizdan 530 yil avval Pifagor yerni shar 
shaklida degan edi. Lekin, shunga qaramasdan, Yerning sharsimonligi fanda 
Magellan sayohati (1519 - 1523 yillar) dan keyingina tasdiqlandi. XVII asrning 
oxirida I. Nyuton va X. Gyuygenslar fikricha yer aylanishda markazdan qochma 
kuch ta’sirida qutb o’qlari, ekvator o’qlariga nisbatan qisqa bo’lib, shakli 
ellipsoidga yaqin deb topdilar. 

---

14 
Tekshirishlar shuni ko’rsatdiki, ekvator radiusi qutb radiusiga qaraganda 
21,38 km ga qisqa bo’lib, yerning shar shakli qutblarda o’zgargan bo’lib, 
ellipsoid shakliga yaqindir. 
Yerning ellipsoid aylana bo’yicha o’lchami: 
Katta yarim o’q (ekvator radiusi) - 6378,24 km; 
Kichik yarim o’q (qutb radiusi) - 6356,86 km; 
O’rtacha radius (teng hajmli shar) - 6371,1 km; 
Yer yuzasi maydoni - 5,1*108 km
2
; 
Hajmi - 1,083*1012 km
3
; 
Massasi - 6*1024 kg. 
Oxirgi yillarda olingan ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, yerning yuzasi 
ma’lum bo’lgan geometrik shakllarning birortasiga ham tug’ri kelmaydi, u o’ziga 
xos shaklga ega. Quruqliklarning ko’tarilganligi, dengiz va okeanlarning
cho’kkanligi, Yer yuzasining o’ziga hos - geoid - shakliga shartli mos deb olindi.