Mühazir Arxitektura anlayışı. Fon Neyman prinsipləri. Ehm-lərin inkişаf tаriхi və nəsilləri

     LCD  (Liquid  Crystal  Display  –  Maye  Kristallı  Displey)  –  bu  tipli  monitorların 
ekranları  adi  elektron  saatlar,  mobil  telefonlar  və  s.  displeylərində  olan  ekranlarla 
eynidir.  Bu  ekran  iki  təbəqədən  ibarətdir.  Həmin  təbəqələrin  arasında  sterjinşəkilli 
molekullar yəni maye kristallı qarışıqlar vardır. Elektrik cərəyanı 
mayedən  keçəndə  kristalları  bir  istiqamətdə  yönəldir.  Nəticədə 
kristallar  işığı  polyarlaşdıran  müstəvi  qatları  arasında  ora 
göndərilən  təsvirə  uyğun  döndərir.  İşıq    keçə  bilməyəndə  həmin 
hissə tünd rəngdə olur. 
     LCD  ekran  da  piksellrə  bölünür  və  hər  piksel  3  hissədən  - 
Qırmızı,  Yaşıl,  Mavi  (RGB)  elementlərdən  ibarətdir.  LCD 
ekranlarda  “təsviri”  insan  gözünün  rahat  görməsi  üçün  parlaqlığı  artırmaq  üçün 
elementlər yerləşdirirlər (backlight) və sağlamlıq  üçün daha təhlükəsizdir.  
LDD  (Liqht  Diod  Display  –  İşıq  Diodlu  Displey)  –  bu  tipli  monitorların 
ekranları kiçik ölçülü RGB işıq diodlarından qurulur.  
Monitorlar bir-birind
ən müəyyən parametrləri ilə fərqlənirlər. Parametrlərə 
aiddir: 
1. 
Monitorun ayırdetmə qabiliyyəti; 
2. 
Monitor
un parlaqlığı; 
3. 
Monitorun kontrastlığı; 
4. 
Baxış bucağı; 
5. 
Piksell
ərin reaksiya vaxtı; 
6. 
Monitorun interfeysi; 
7. 
Döyülmüş piksellər. 
downloaded from KitabYurdu.org

98 
 
LCD monitorları ayıdetmə qabiliyyətlərinə görə təsnif edirlər. CRT 
monitorlardan f
ərqli olaraq (onların ayırdetmə qabiliyyətini çox geniş diapazonda 
d
əyişmək olur), LCD monitorların fiziki piksellərin sayı məhduddur. Buna görə 
d
ə onlar müəyyən işçi adlanan ayırdetmə qabiliyyəti ilə işləyə bilirlər. Adətən, 17 
v
ə 19 düyümlü (17” və 19”) monitorların işçi ayırdetmə qabiliyyəti 1280x1024-
dir. Bu o dem
əkdir ki, həmin monitorların ekranlarında üfüqi 1280 piksel və 
şaquli 1024 piksel var. Ayırdetmə qabiliyyəti nə qədər çox olsa, təsvirlərin 
keyfiyy
əti o qədər yaxşı olacaqdır. 
Monitorun parlaqlığı. CRT monitorlarla müqayisədə LCD monitorlarda 
p
arlaqlıq 2 dəfə artıqdır. Ekranın parlaqlığı foroşəkilləri, kinofilmləri, oyunları 
daha baxımlı edir, lakin artıq dərəcədə ekranın parlaqlığı insan gözlərinə təsir 
göst
ərir. Ona görə də parlaqlığın balansına riayət etmək lazımdır. 
Monitorun kontrastlığı. Son zamanlar monitorların kontrastlığı xeyli artmış 
v
ə 1000:1- ə çatmışdır. Bu parametr, uyğun olaraq, ağ və qara fonda maksimal 
v
ə minimal parlaqlığın nisbəti kimi təyin edilir. Əgər monitorun kontrastlığı 
500:1-dirs
ə. onda bu kompüterdə komfortla işləmək olar. 
Baxış bucağı. Zəif və köhnəlmiş LCD monitorların ekranına soldan və ya 
sağdan baxanda, ekrandakı təsvir korlanır (zəifləyir, kontrastlığı itir). Baxış 
bucağı nə qədər çox olsa, o qədər yaxşıdır.  Müasir LCD monitorlarda baxış 
bucağı 90°-dan 160°-a artırılıb. 
Printer 
Printer - Kompüterin xaricetmə qurğusudur. Verilən məlumatı (yazı, şəkil və s.) 
çap  etmək  üçündür.  Kompüter  üçün  ilk  printer  19-cu  əsrdə  Çarl  Bebbic  tərəfindən 
yaradılmış  “Fərqlər  Aparatı”(Difference  Engine)  üçün  yaradılıb.  Hal  hazırda 
printerlərdən  geniş  istifadə  olunur.  Müasir  İBM  tipli  kompüterlərə  printerlər  əsasən 
LPT  (Line  Printer  Terminal)  və  ya  USB  (Universal  Serial  Bus)  portu  vasitəsi  ilə 
downloaded from KitabYurdu.org

99 
 
qoşulur.  LPT  portu  vasitəsi  ilə  50Kbit/san  sürətlə  məlumat  ötürülə  bilir.  Lakin  USB 
portu  12Mbit/san  sürətlə  məlumat  ötürə  bilir.  Bu  baxımdan  USB  portu  ilə  qoşulan 
printer daha tez məlumat alıb-ötürə bilir. Printerləri bir-birindən əsasən ayrıdetməsinə 
(bir düymdə (2.5 sm) çap olunmüş nöqtələrin sayı  – dpi – dot per inch), çap sürətinə 
(bir dəqiqədə çap olunan səhifələrin sayı) və formatına (istifadə olunan kağızın ölçüləri 
– A4, A3 və s.) görə fərqləndirirlər. Printerlər, həm də rəngli və ağ-qara növlərə ayrılır. 
Rəngli printerlərdə 4 boyadan istifadə olunur  – CMYK (Cian – Tünd mavi, Magenta-
Zoğalı, Yellov- Sarı, Black-Qara). Printerlərin işləmə prinspilərinə və tətbiq sahələrinə 
görə bir neçə növləri vardır: 
1.  Barabanlı  printerlər  (Drum  Printer)  1953-cü  ildə  Remington  Rand  şirkəti 
tərəfindən UNİVAC kompüterləri üçün yaradılmışdır. Bu printerdə çap baraban vasitəsi 
ilə  həyata  keçirilir.  Məlumat  ötürüldükdən  sonra  printer  sətri  “götürür”  və  sətrdə 
simvolları ardıcıl olaraq düzür. Yəni üzərində simvolların təsvir olunan kiçik çəkicciklər 
sıra ilə barabanın ətrafında, sətrimizə uyğun düzülür. Sonra həmin düzülmüş simvollar 
ardıcıllığı  –  sətr  kiçik  çəkicciklər  vasitəsi  ilə  kağızın  üzərinə  vurulur,  çəkicciklərin 
üzərində olan mürəkkəb kağızın üzərinə keçir. Bu proses sətrlər qurtarana kimi davam 
edir. Hal hazırda bu tip printerlər az istifadə olunmur. 
2.  Çiçəkli  printerlər(daisywheel  printer)  –  Bu  növ  printerlər  iş  prinsipinə  görə 
barabanlı printerlərə oxşayır. Burada simvollar kiçik ləçəklər üzərində yerləşdirilib. Çap 
edərkən  ləçək  fırlanıb  lazımlı  simvol  seçilir  və  kağız  üzərinə  vurulur.  Lakin  bu  tip 
printerlər barabanlı printerlərlə müqayisədə daha gec işləyirdi. 
3. İynəli  printerlər  (dot-matrix  printers) – Bu printerin iş mexanizmi 1964-cü 
ildə Yaponiyanın Seiko Epson şirkəti tərəfindən ixtira edilib. Çap iynəciklərdən ibarət 
matrikslər vasitəsi ilə həyata keçirilir. İynələr lazım olan simvola uyğun şəkildə düzülür 
və  rəngli  lent  (ribbon  katric)  üzərinə  zərbə  ilə  vurularaq  simvollar  kağızın  üzərinə 
köçürülür.  Çap  olunan  məlumatın  keyfiyyəti  matriksdə  olan  iynələrin  sayından  və 
diametrindən asılıdır. Standart olaraq 9,12,14,18 və 24 iynəli matrikslər mövcuddur. Bu 
printerlər maddi cəhətdən sərfəli olduğuna görə hal-hazırda da işlədilir. 
downloaded from KitabYurdu.org

100 
 
4.  Şırnaqlı  (mürəkkəbli)  printerlər  (İnkJet  və  ya 
DeskJet  printers)  –  bu  növ  printerlərin  iş  prinsipi  bizim  adi 
mürəkkəbli qələmlə yazmağımıza bənəzəyir. İş prinsipi azacıq 
iynəli  printerə  oxşayır.  Lakin  burada  iynəli  matriks  əvəzinə 
katriclər var. Katriclərin içərisində  mürəkkəb olur və katricin 
aşağı hissəsində matriksə bənzər deşiklər olur. Mürəkkəb bu deşik vasitəsi ilə tökülür. 
Mürəkkəbin kağız üzərinə vurulması üçün bir neçə üsul vardır: 
a)  Pyezoelektrik  –  Mürəkkəbli printerlərdə  mürəkkəbi katricdən  çıxarmaq  üçün 
tətbiq olunan ilk texnologiyadır. Deşiklərin üzərində diafraqmalı pyezokristall yerləşir. 
Pyezoelementə cərəyan verildikdə o sıxılır və diafraqmanı özünə çəkir nəticədə damcı 
əmələ  gəlir.  Sonra  həmin  damcı  kağızın  üzərində  əks  olunur.  Bu  texnologiya  Epson 
şirkətinin printerlərində tətbiq olunmaqdadır.    
b) Köpük (bubble jet) – Bu texnologiya 1970-ci illərin sonlarında Canon şirkəti 
tərəfindən  ixtira  edilib.  Lakin  bu  texnologiyanı  tətbiq  etmək  1981-ci  ildə  mümkün 
olmuşdur. 1981-ci ildə Canon şirkətinin təşkil etdiyi Canon Grand Fair sərgisində bu 
texnologiya  təqdim  edildi  və  bir  çox  mütəxəssislərin  diqqətini  cəlb  etmişdir.  Burada 
katrincin  deşiklər  olan  hissəsinə  kiçik  kanal  gedir.  Kanalın  içərisində  mikroskopik 
qızdırıcı  element  vardır.  Elektrik  cərəyanı  gələn  zaman  həmin  element  500°  C 
temperatura  qədər  qızır.  Qızma  zamanı  orada  qaz  köpükcüyü  əmələ  gəlir  və  həmin 
köpük mürrəkkəb damcısını itələyib çıxarır.    
c)  Drop-on-demand  –  HP şikəti tərəfindən ixtira edilən bu texnologiya 1970-ci 
illərin  sonlarında  ixtira  edilib  və  1985  ildə  işıq  üzü  görüb.  Bu  texnologiya  köpük 
texnologiyasına bənzəyir lakin proses daha aşağı temperaturda gedir və köpük əvəzinə 
buxar çıxır. 
downloaded from KitabYurdu.org

101 
 
5. Lazer Printerləri (LaserJet)– Bu texnologiya çoxdan yəni 1938-ci ildə Çester 
Karlson  tərəfindən  ixtira 
edilib.  Çap  lazer    şüası 
vasitəsi 
ilə 
həyata 
keçirilir.  Lazer  şüasının 
en  kəsiyi  çox  kiçik  (iti) 
olduğundan  təsvir  daha 
dəqiq olur və printer daha 
sürətli 
işləyir. 
Bu 
texnologiyanı 1972-ci ildə 
Xerox  şirkəti  tətbiq  edə 
bildi.  EARS  adlanan  bu 
printer  ilk  lazer  printeri 
oldu. 
Lazer  printerləri
  təxminən  kserokslar  kimi  işləyir.  Kompüter  öz  yaddaşında  mətn 
səhifəsinin «obrazını» formalaşdırır və onu printerə ötürür. Səhifə haqqında informasiya 
işıqlanmadan asılı olaraq elektrik xüsusiyyətlərini dəyişən işığa həssas örtüklü fırlanan 
baraban üzərinə lazer şüasının köməyilə proyeksiya olunur. 
İşıqlanmadan  sonra  elektrik  gərginliyi  altında  olan  barabana  rəngləyici  toz  - 
toner 
çəkilir  və  onun  tozları  barabanın  səthinin  işıqlanmış  sahələrinə  yapışır.  Printer  xüsusi 
isti  kiçik  val  vasitəsilə  barabanın  altında  olan  kağızı  gətirir;  toner  kağıza  köçürülür  və 
peç üzərindən keçərək davamlı yüksək keyfiyyətli təsvir kimi ona «əridilib yapışdırılır”.  
Lazer printerlər rəngli və monoxrom olurlar. 
Plotter 
Plotter  –  şəkillərin,  şertyojların,  sxemlərin,  xəritələrin 
yüksək dəqiqliklə çap etmək üçün qurğudur. Ona görə də çox 
keyfiyyətli olur. 
downloaded from KitabYurdu.org

102 
 
Plotter kompüterə LPT portu vasitəsi ilə qoşulur.  
 
Speaker 
Speaker (audio kolonkalar) – mikrofon haqqında dediklərimizi speakerə də aid 
etmək  lazımdır.  Burada  da  səsin  çıxması  səs  kartı  (SoundCard)  vasitəsi  ilə  həyata 
keçirilir.  Rəqəmli  məlumat  səs  kartına  ötürülür  və  bu  qurğuda  həmin  kod  elektrik 
siqnalları  (adi  elektrik  cərəyanı)  şəklində  speakerə  gəlir.  Audio  kolonkalara  gələn  səs 
20-20 000Hz diapozonunda olduqda biz onu eşidirik.  
Mühazirə 
15.  
Maşınyönümlü  dillər. Assembler dilində proqramlaşdırma. 
Hesablama    texnikasının    inkişafı    müxtəlif    proqramlaşdırma    dillərinin  
meydana  gəlməsinə  səbəb  oldu.  Proqramlaşdırma  dili dedikdə, EHM-də hər hansı  
bir    məsələnin  həlli    zamanı  proqram  və  başlangıc  şərtlərini  təsvir  etmək  üçün 
nəzərdə  tutulmuş,  insanla  maşın  arasında  əlaqə  yaradan  formal  dil  başa  düşülür. 
Proqramlaşdırma dilləri öz xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı qruplara bölünürlər: 
1)  maşınyönümlü,  yəni  maşın  tiplərindən asılı  olan  dillər;   
2) üsulyönümlü,  yəni  həll üsullarından asılı  olan  dillər  və  ya  alqoritmik  
dillər;  
3) problemyönümlü,  yəni  məsələlərin  həlli üçün deyil təsviri üçün  nəzərdə  
tutulmuş dillər;  
4) universal dillər. 
Birinci  nəsil  EHM-də  proqramlaşdırma  tamamilə  maşın  dilində aparılırdı. 
Maşın    dili    müəyyən  əməllərin,  əsasən  hesab  əməllərinin  ədədi    işarələrlə 
kodlaşdırılmış əmrlər    sistemidir.    Deməli,    maşın    dilində  yazılmış    bir  əmr hansı 
ə
məlin    yerinə    yetiriləcəyini    bildirən    kodun,  üzərində  aparılacaq  ədədlərin    və 
nəticənin əməli  yaddaşda yerləri  hökmən  göstərilməlidir.  Proqramçı  hər sonrakı 
ə
mri  əməli    yaddaşda    boş    olan    yerə    yazmalıdır.  Sonrakı əmrlərdə  proqramçıya 
downloaded from KitabYurdu.org

103 
 
aralıq nəticələrindən bir ədəd lazım olarsa, əmrdə həmin ədədin yerləşdiyi oyuğun 
nömrəsi  göstərilməlidir. Əməllərin maşın  dilində  belə yazılması çətin,  qarışıq  və 
ona görə  də çox zəhmət  tələb  edən bir  prosesdir. Onu  hökmən  təkmilləşdirmək 
tələb olunurdu. Belə  təkmilləşdirmənin zərurliyi  tezliklə  simvolik  və ya Avtokod 
proqramlaşdırma  dillərinin  yaranmasına  səbəb  oldu.  Simvolik  proqramlaşdırma 
dilləri maşın dilindən onunla fərqlənir ki, burada əməliyyat kodları, yəni rəqəmlər 
ilə təsvir olunan əmrlər hərfi işarələrlə təsvir olunan kodlarla əvəz olunur. Həm də 
ilk    avtokodlardakı    maşın    dilinin  əmrləri    arasında    qarşılıqlı    birqiymətli  
uyğunluq  var  idi  ki,  onu  da  1:1  kimi  göstərdilər.  Bu  nisbət  proqramlaşdırma 
dilindən    sonra  yazılırdı,    məsələn,    Avtokod    1:1.    Avtokod    sözü  Avtomatik  
kodlaşdırma    sözlərinin  qısa  yazılışı  nəticəsində əmələ  gəlmişdir.  EHM-in    hər  
tipinin  öz  proqramlaşdırma  dili   vardır.   Bu   proqramlaşdırma   (maşın)   dillərini,  
bəzi,    məsələn,    “Minsk”    tipli  maşınlarda    Avtokod,    bəzilərində,    məsələn    ASVT  
tipli  maşınlarda Mnemokod, bəzi məsələn ES və SM tipli maşınlarda isə Assembler 
adlandırırlar.  Bütün  bu  dillər  maşınyönümlü    dillər    adlanır.  Beləliklə,  
maşınyönümlü    dil  dedikdə, proqramlaşdırma  dilinin  hər hansı  konkret  maşın 
üçü
n  nəzərdə  tutulduğu üç  dil başa düşülür. 
Hesablama texnikasının sonrakı inkişafı nəticəsində maşın yönümlü dillər də 
təkmilləşdi  və  maşınların  imkanları çoxaldıqca  onun  əmrlərinin  sayı  da  artmağa 
başladı.    Bununla    da    maşınlarda    olan    bir  çox    altproqramları    işlətmək  üçün 
makroəmrlər  yarandı.    Makroassembler  və    Almo    belə  genişləndirilmiş 
maşınyönümlü   dillərdir.    Belə  proqramlaşdırma   dillərində proqram  yazarkən,    o 
proqramların istifadə olunacağı  maşının  xüsusiyyətləri  nəzərə alınmalıdır. 
Maşınyönümlü    dillərin  çatışmayan cəhətlərindən    biri    ondan    ibarətdir    ki,  
onların bəzilərində hesablama ardıcıllığının  təsviri əsl  yəni adi yazılış formasından 
uzaqlaşır,  bəziləri  isə  yalnız  məhdud  dairədə olan məsələləri  təsvir edə  bilir. Bu  
dillərin  çatışmayan  cəhətlərindən    biri    də  onlardan  müxtəlif    tipli  maşınlarda 
istifadə etməyin mümkün olmamasıdır. 
downloaded from KitabYurdu.org

104 
 
Maşınyönümlü dillərdə kompüterin strukturu, onun ayrı-ayrı qurğularının, bəzən 
hətta  elementlərinin  imkanları  nəzərə  alındığından  bu  dillər  məsələnin  yüksək  sürətlə 
həllini təmin edir. Həmin dillərin əsas çatışmazlığı isə proqramın əyani olmamasından, 
proqramın  yazılması  zamanı  səhvlərin  labüdlüyündən,  kompüterin  strukturunu  bilmək 
zərurətindən ibarətdir. 
Maşınyönümlü  dillərdə  proqramlaşdırma  ilə  bir  qayda  olaraq    peşəkar 
proqramçılar məşğul olur. Burada təkcə proqramlı mikrokalkulyator dili istisna olunur. 
Bu dil simvolik kodlaşdırma dilləri qrupuna aid edilsədə çox sadələşdirilmişdir və 
asanöyrənilir.Maşın  dillərinə  yaxın  olan  dilləri  iki  qrupa  bölünür:  aşağı  səviyyəli  və 
yuxarı  səviyyəli.  Aşağı  səviyyəli  dillərə  mnemokodlar
 
(
yunanca
  "mnemonikon" 
"yaddasaxlama bacarığı"deməkdir) və makrodillər aid edilir. 
Mnemokodda rəqəm kodları mnemik işarələrlə əvəz olunub. Makrodillərə bunula 
yanaşı bir qrup maşın əmrlərə uyğun makroəmrlər daxildir. 
Maşınyönümlü  dillər  real  vaxt  rejimində  və  dialoq  rejimində  işləyən  sistemlər 
üçün  nəzərdə  tutulub.  Sadə  maşınyönümlü  dil  Assemblerdir.  Assembler  maşın 
proqramının  strukturunu  tamamilə  saxlayır,  əmrlər  və  yaddaş  ünvanı  üçün  simvolik 
işarələrdən istifadəsinə imkan verir və proqramın ayrı-ayrı hissələrini bir yerə toplayır. 
Hər  hansı  bir  proqramlaşdırma  dilində  tərtib  edilmiş  maşin  koduna  çevrilməsi 
tələb  olunan  proqram  nəticə  moduludur.  Bu  proses  translyasiya  adlanır,  proqram  isə 
translyator.  Assembler  translyatordur  və  maşınyönümlü  dildir,  yəni  əgər  müxtəlif  MP 
müxtəlif arxitekturaya malikdirsə, onda proqram cəhətdən uyğunsuzdur. 
Assembler  dilində  tərtib    edilmiş  proqramlar  assembler  adlanan  proqram 
vasitəsilə    bilavasitə    maşın  koduna  çevrilir.    Assemblerə  makrovasitələr  daxilidir, 
əməliyyat  əmrləri  mnemonik  və  ünvanlar  simvolik  yazılır.
 
1952-ci  ildə  Qreys  Hopper 
[Grace  Murray  Hopper]  (ABŞ)  dünyada  ilk  mnemonik  proq  ramlaşdırma  dili  olan 
assembler  dilini  [assembly  language]  yaratdı.  Assemblerə  mnemonik  komandalar 
sistemi,  prosedurlar  kitabxanası  və  proqramın  mətnini  maşın  koduna  çevirən  xüsusi 
proqram  daxil  idi.  Proqramın  maşın  dilinə  çevrilməsi  proseduruna  kompilyasiya,  onu 
gerçəkləşdirən proqrama isə kompilyator deyilir (bu termin də Qreys M.Hopperindir). 
downloaded from KitabYurdu.org

105 
 
Assembler dilinin əlifbası 
İstənilən  proqramlaşdırma  dilində  olduğu  kimi  Assembler  dilinin  əlifbasına, 
translyator tərəfindən qəbul oluna bilən, xüsusi simvollar yığımı daxildir. Bu simvollar 
yığımı aşağıdakılardır: 
1. Latın əlifbasının böyük ( A- Z) və kiçik (a-z) hərfləri. 
2. 0-dan 9 –a qədər ərəb rəqəmləri. 
3. Xüsusi işarələr ? @ $ & 
4. Boşluq işarəsi və alt xətt ( _ ). 
5. Ayırıcı işarələr ; : , . [ ] ( ) < > { } + – / * % ! ” ' \ = # ^ 
Bunlardan  başqa  Assembler  dilinə  müəyyən  açar  sözləri  daxildir  ki,  onlar  da 
proqramda olduğu kimi işlədilirlər. 
Assembler dilinin konstantları 
Assembler dilində müxtəlif tip konstantalardan (sabitlərdən) istifadə olunur: 
1. Üç say sistemindən birində verilmiş tam ədədlər: 
-  İkilik  konstantalar-  bunlar  B  və  b  hərfləri  ilə  qurtaran  0  və  ya  1  ikilik  ədədlər 
ardıcıllığıdır. Məsələn, 11000111b və ya 0001000B (ikilik sabitin təsviri). 
- Onluq konstantalar-bunlar D və ya d hərfləri ilə qurtaran 0- dan 9–a qədər onluq 
rəqəmlər  ardıcıllığıdır.  Məsələn:  234,  234D,  546d.  Sadəlik  üçün  D  və  ya  d 
simvollarından istifadə etməmək də olar. 
-  Onaltılıq  konstantalar-bunlar  H  və  ya  h  hərfləri  ilə  qurtaran  0-dan  F–ə  qədər 
onaltılıq  rəqəmlər  ardıcıllığıdır  (0123456789ABCDEF).  Məsələn:  0BAH,  06AEh. 
Birinci  simvol  mütləq  0-dan  9–a  qədər  olan  rəqəmlərdən  birisi  olmalıdır  ki,  o 
identifikatordan  fərqlənsin.  Məsələn:  0BAH,  0A6AEh  yazılışındakı  birinci  0  simvolu 
verilənlərin identifikotor deyil, onaltılıq ədəd olduğunu göstərir. 
Qeyd edək ki, mənfi onluq ədədlər proqramda adi qaydada (məsələn –56), mənfi 
ikilik  və  onaltılıq  ədədlər  isə  tamamlayıcı  kodda  göstərilir.  Məsələn:  -  89  ədədi 
tamalayıcı kodda 10100111b və 0A7h kimi yazılır. 
2.  Simvol  və  ya  sətr  (literal  və  ya  sətr)  konstantları  -  apostrof  və  ya  dırnaq 
işarələri arasında yazılan istənilən simvollar ardıcıllığıdır. 
downloaded from KitabYurdu.org

106 
 
3.  Sürüşən  nöqtəli  ədədlər.  Intel  prosessorlarında  Sürüşən  nöqtəli  bütün 
əməliyyatlar,  özünün  məxsusi  registrləri  və  əmrləri  olan  xüsusi  FPU  (Floating  Point 
Unit) qurğusunun köməyi ilə aparılır. Bu qurğu əsas prosessor ilə aftonom işləyə bilir 
və  sistemə  (8087,80287,80387,80487)  əlavə  prosessor  kimi  qoşulur.  80486DX  –  dən 
başlayaraq  bütün  modellərdə  əlavə  prosessorlar  əsas  prosessorla  birlikdə  bir  kristalda 
yerləşdirilir. 
İdentifikatorlar
 –  proqramın  müəyyən  obyektlərini,  məsələn,  əmrin  kodunu, 
dəyişənin  və  nişanın  adını  işarə  etmək  üçün  istifadə  olunan  simvollar  ardıcıllığıdır. 
İdentifikatorlar  bir  və  ya  bir  neçə  simvoldan  ibarət  ola  bilər.  İdentifikatorlarda  latın 
əlifbasının  hərflərindən,  rəqəmlərdən  və  _,  ?,  $,  @  xüsusi  işarələrindən  istifadə  oluna 
bilər.  İdentifikatorlar  rəqəmlə  başlaya  bilməz.  İdentifikatorun  maksimal  uzunluğu  255 
simvoldan çox ola bilməz, ancaq, translyator onların yalnız birinci 32 simvolunu qəbul 
edir 
və 
qalanları 
inkar 
olunur. 
İdentifikatorun 
uzunluğunu 
əmrlər 
sətrində /mv parametrindən  istifadə  etməklə  tənzimləmək  olar.  Bundan  başqa 
translyatora böyük və kiçik hərflərlə yazılmış identifikatorları fərqləndirmək və ya onu 
inkar  etməyə  imkan  verən  vasitələr  də  mövcuddur  (susmaya  görə  onlar  arasında  fərq 
yoxdur). Bunun üçün əmrlər sətrində /mu, /ml, /mx parametrərindən istifadə etmək olar. 
Assembler  cümləsi.  Assembler  dilində  yazılmış  proqram  mikroprosessorun 
bütün  arxitektur  xüsusiyyətlərini  (məsələn,  yaddaşın  təşkili,  operandların 
ünvanlaşdırılması  üsullarını,  regstrlərdən  düzgün  istifadə  olunması  və  s.)  özündə  əks 
etdirməlidir. Mikroprosessorların hər bir tipi üçün bu xüsusiyyətlər unikaldır. 
Assembler proqramına yaddaş seqmentləri toplusu kimi baxmaq olar. Proqram bir 
və  ya  bir  neçə  belə  seqmentlərdən  ibarət  ola  bilər.  Hər  bir  seqment  dilin  cümlələr 
yığımından ibarət olur və hər bir cümlə proqram kodunun sətri kimi yerləşdirilir. 
Dörd tip Assembler cümləsi olur: 
1. Əmrlər və  ya  təlimatlar–maşın  əmrlərinin  simvolik  analoqudur.  Translyasiya 
prosesində  assemblerintəlimatları  mikroprosessorun  əmrlər  sisteminin  uyğun  əmrinə 
çevrilir; 
2. Makroəmrlər – müəyyən qaydalar əsasında proqram mətni kimi tərtib olunaraq 
translyasiya zamanı Asseblerin başqa cümləsi ilə əvəz olunur; 
downloaded from KitabYurdu.org

107 
 
3. Direktivlər (psevdooperatorlar  və  ya  bildiricilər)  -  hər  hansı  əməliyyatı 
aparmaq  üçün  assembler  translyatoruna  yalnız  göstəriş  verir.  Heç  bir  əməliyyat 
aparmadığından  ona  psevdooperator  deyilir.  Translyasiyadan  sonra  direktivlər  maşın 
əmrləri kimi saxlanılmır. Direktivlər Assebler dilində proqramın tərkib hissəsidir; 
4. Şərhlər  sətri–  proqramın  əmrləri  haqqında  izahat  verən  istənilən  simvollar 
ardıcıllığından (azərbaycan və rus əlifbasının simvollarından da təşkil oluna bilər) ibarət 
olan cümlədir. Şərhlər translyator tərəfindən nəzərə alınmır. Şərhlər nöqtəli vergüllə (;) 
başlayır.  Şərhləri  əmrlərin,  makroəmrlərin,  təlimatların  sonunda  və  ya  ayrıca  cümlə 
kimi yazmaq olar. 
Assembler dilinin əmrləri ümumi şəkildə aşağıdakı kimi yazılır: 
[nişan:] mnemokod [operand_1] [,operand_2] [,operand_3] [;şərh]. 
Kvadrat  mötərizə  içrisində  göstərilən  paramettlər  məcburi  parametrlər  deyil. 
Onlar göstərilməyə də bilər. Parametrlər ən azı, bir boşluq işarəsi ilə ayrılmalıdırlar. 
Nişan –  identifikator  olub,  cümlənin  birinci  baytından  yazılmalıdır.  Nişan  iki 
nöqtə  (:)  ilə  qurtarmalıdır.  Əmrin  və  regstrlərin  adından  nişan  kimi  istifadə  etmək 
olmaz.  Əgər  əmrə  proqramın  digər  hissəsindən  müraciət  varsa  o,  nişan  ilə  təmin 
olunmalıdır. 
Misal: 
AV: MOV CX, 5 ; yazılış döğrudur. 
ADC:  ADC  AX,  BX  ;  yazılış  döğru  deyil  (nişan  kimi  əmrin  adından  istifadə 
olunub). Çünki açar sözlərdən nişan kimi istifadə etmək olmaz. 
Mnemokod (maşınyönlü  dillərdə  maşın  əmrinin  simvollarla  yazılışı.  Assembler 
dilində sadələşmiş forma)-  məcburi parametr olub, maşın əmrinə uygun mnemokodun 
işarəsidir. Başqa sözlə , mikroprosessor əmrinin adıdır. 
Operandlar – əmrin, makroəmrin və ya Assemblerin direktivlərinin hissəsi olub, 
üzərində əməliyyatlar aparılacaq obyektlərlərdir. Əmrlər operandsız (susmaya görə), bir 
operandlı,  iki  və  üç  operandlı  ola  bilər  və  operandlar  bir-birindən  vergüllə  ayrılır.  İki 
operandlı  əmrdə  birinci  operand  qəbuledici,  ikinci  isə  mənbə  adlanır  və  əməliyyatın 
icrasının  nəticəsi  birinci  operandda  yerləşdirilir,  ikinci  operandın  məzmunu  isə 
dəyişməz qalır. 
downloaded from KitabYurdu.org

108