Mühazirə I. "Analeptik vasitələr"

Əczaçılıq kimyası II fənni.
Mühazirə I. “Analeptik vasitələr”


Analeptiklər (yunan dilindən analēptikos — bərpa edən) – uzunsov beynin tənəffüs və damar-hərəki mərkəzlərinə güclü oyadıcı təsir göstərən dərman preparatlarıdır.
Analeptiklərdən tibbdə, əsasən, tənəffüs mərkəzini oyatmaq məqsədilə istifadə edilir. Analeptik adı da (yunanca analeptikos- bərpaedən, möhkəmləndirən, qüvvətləndirən deməkdir) onlara bu xüsusiyyətinə, yəni inhibə olunmuş tənəffüs mərkəzini stimulə etdiyi və tənəffüsü sürətləndirdiyinə görə verilmişdir. Bu qrupun bütün nümayəndələri MSS-nə (baş və onurğa beyinə) ümumi stimuləedici təsir göstərir və yüksək dozalarda qıcolma törədir. Odur ki, onları çox vaxt baş beyinin ümumi stimulyatorları və ya qıcolma törədən maddələr də adlandırırlar.
Analeptiklərin baş və ya onurğa beyininə göstərdikləri stimuləedici təsirinin əsasında, ya sinir impulsların neyronlararası (sinaptik) ötürülməsi prosesinin yaxşılaşması və bunun nəticəsi kimi oyanma proseslərinin qüvvətlənməsi, ya da ki, tormozlanma proseslərinin süstləşməsi durur. Başqa sözlə desək, analeptiklər MSS neyronlarmı ya birbaşa, ya da disinhibisiya (movcud tormozlamanın qarşısmm almması və ya inhibə olunması) hal törətmək yolu ilə stimulə edir.
Oyadıcı təsir birbaşa (kofein, kamfora, bemeqrid, sitizin) və ya onların həssaslığının artırılması (strixnin) vasitəsi baş verir ki, bu da mühüm tənəffüs və qandövranı funksiyalarını stimulə edir. Bəzi analeptiklər bundan əlavə MSS-nin digər mərkəzlərini də stimulə edə bilərlər ki, bu da doza artığı olduqda qıcolmalara səbəb ola bilər.
XX əsrin əvvəlində kəşf olunmuş analeptiklərin əsas istifadəsi barbituratların doza həddinin aşılması ilə bağlı idi. Ötən əsrin 30-cu illərinə qədər bu məqsədlə əsasən təbii stimulyatorlar, məsələn, kamfora istifadə olunurdu. 1930-1960 ci illərdə sintetik analeptiklər təklif olundular, məsələn, niketamid, pentilentetrazol, bemeqrid, amfetamin və metilfenidat. Bu maddələr təbii preparatları əvəz etdilər.
Analeptiklər qrupundan ilk geniş istifadə olunan preparatlardan strixnin qeyd olunmalıdır. Bu maddə öz təsirini qlisinə əks-təsir göstərərək həyata keçirir. Strixnin XX əsrin əvvəllərinədək istifadə olunub, ancaq onun yüksək toksikliyi aşkar olunduqdan sonra istifadəsi məhdudlaşdırılıb.
Respirator analeptiklərin ilk nümayəndəsi doksapram hesab olunur. Bu maddə venadaxili istifadə olunduqdan sonra tənəffüs həcmini və tənəffüs sayını artırır. Ancaq son illər onun da istifadəsi azaldırılır. Bu da bu maddənin müəyyən əlavə təsirləri ilə bağlıdır.
Analeptik preparatlar əsasən 4 təsir mexanizmi ilə tənəffüsü stimulyasiya edirlər:
1.Kalium kanallarını blokada edilməsi ilə (doksapram). Bu maddələr karotoid cismlərin kalium kanallarına təsir göstərərək, tənəffüsü artırırlar. Kalium kanallarının blokada olunması, potensialasılı kalsium kanallarının açılmasına, neyrotransmitterin azad olmasına gətirib çıxarır.
2.Ampakinlər ikinci analeptiklər forması hesab edilirlər. Onlar pre-Betsinger kompleksində yerləşən AMPA (alfa-amin-3-hidroksi-5-metil-4-izoksazolpropionat) reseptorları ilə birləşərək, tənəffüs sayını artırırlar.
3.Serotonin reseptorlarının antaqonistləri. Bu maddələr serotonin reseptorları ilə birləşərək analetik reaksiyanı təmin edirlər.
4.Adenozin antaqonistləri (purin törəmələri). Məlumdur ki, adenozin tənəffüs neyronlarının elektrik fəallığını blokada edərək, tənəffüsü dəf edir. Koffein adenozinin antaqonisti olaraq bu neyronları stimulə edərək, analeptik təsir göstərir.
Təsirlərinin lokalizasiya prinsipinə görə, bu qrupun bəzi nümayəndələri daha çox baş beyin (məs. kamfora, niketamid), digərləri (məs. strixnin) isə, onurğa beyin strukturlarına qarşı tropluq göstərir. Odur ki, yüksək dozalarda analeptiklərin ayrı-ayrı nümayəndələrinin törətdiyi qıcolma tutmaları bilavasitə müvafıq preparatların təsir mexanizmindən asılı olmaqla, fərqli xarakter daşıyır. Məsələn, təsir mexanizmində həlledici rolu baş beyin strukturları oynayan preparatlar, əsasən, klonik (ayrı-ayrı əzələ qruplarının cəng olması), onurğa beyininə təsir göstərən preparatlar isə, bir qayda olaraq tonik (tetanik) qıcolmalar törədir. Birincı qrupa daxil olan preparatlar çox yüksək dozalarda, həmçinin, klonik-tonik tipli qarışıq qıcolmalar da törədə bilir. Eksperimental yolla (intakt heyvanlar və onurğa beyini baş beyindən kəsilərək ayrılmış spinal heyvanlar üzərində aparılan müqayisəli tədqiqatlar nəticəsində) müəyyən edilmişdir ki, strixnin törətdiyi qıcolma tutmaları bilavasitə spinal stimulyasiyanm, mərkəzi təsirli preparatların törətdiyi qıcolmalar isə beyin kötüyü və beyin qabığının oyanmasının (supraspinal stimulyasiya) nəticəsi kimi meydana çıxır. Mərkəzi təsirli preparatlara terapevtik dozalarda xas olan fərdi və ümumi cəhətlərdən biri də, digər baş beyin strukturları ilə müqayisədə, uzunsov beyin mərkəzlərinə (tənəffüs və damar hərəki) qarşı daha yüksək tropluq göstərmək xüsusiyyətidir. Təsir mexanizmindən asılı olmayaraq, bütün analeptiklər yüksək terapevtik dozalarda və venadaxili inyeksiya zamanı öskürək mərkəzini oyadaraq öskürək və asqırma törədə bilir.
Analeptiklərin stimuləedici təsirinin (o cümlədən, qıcolma törətmələrinin) molekulyar mexanizmini beyində ya QAYT və ya qlisin reseptorlarmın blokadası, ya QAYT/benzodiazepin reseptorlar kompleksinin blokadası, ya da QAYT sintezi və presinaptik ifrazının süstləşməsilə əlaqələndirirlər (burada digər, elmə hələlik naməlum olan mexanizmlərin rolu da inkar edilə bilməz). Məsələn, pikrotoksin MSS-də tormozlayıcı mediator funksiyası yerinə yetirən QAYT-ın postsinaptik mexanizmlərini süstləşdirmək yolu ilə (QAYTa reseptorları ilə əlaqədə olän xlor kanallarım blokada etməklə) təsir göstərir. Analeptiklər qrupunun digər klassik nümayəndəsi- strixninin təsir effekti, postsinaptik qlisin reseptorlarının blokadasının nəticəsi kimi meydana çıxır və s.
Tibbi praktikada analeptiklərdən, əsasən, tənəffüs mərkəzinə təsirləri əsas götürülməklə (tənəffüsün zəifləməsi, asfıksiya zamanı, yuxugətirici preparatlar, analgetiklər və MSS-nə tormozlayıcı təsir göstərən digər maddələrlə yüngül zəhərlənmələrdə və s.) istifadə olunsa da, bu preparatların təyini zamanı damarların ümumi periferik müqaviməti arta, qan təzyiqi yüksələ və bütün bunların nəticəsi kimi orqanizmdə ümumi qan dövranı, eləcə də orqaniazmin qan təminatı yaxşılaşa bilir. Odur ki, bu preparatlar damar tonusunun aşağı düşməsi, kəskin və xronik qan dövranı pozğunluqları, cərrahi müdaxilə və cərrahiyyə əməliyyatlardan sonrakı dövrlərdə baş verə biləcək şok zamam və s. hallarda da təyin edilir.
Tənəffüs mərkəzinə tonuslandırıcı təsirin mexanizminə gərə analeptiklərin təsnifatı.
1.Tənəffüs mərkəsinin neyronlarının birbaşa stimulyatorları:
Bemeqrid, koffein, etmizol, strixnin, sekurinin.
2.Reflektor təsirli analeptiklər (N-xolinomimetiklər):
Lobelin, sitizin.
3.Birbaşa və reflektor təsirli (qarışıq) analeptiklər:
Kamfora, niketamid (kordiamin)

Analeptiklərin kimyəvi təsnifatı:

1) Amonyak əsasında olan preparatlar: