MühaziRƏ konspektləRİ Qiyabi təhsil alan tələbələr üçün yardımçı vəsait Bakı- 2002

Şəxsiyyətin fəaliyyətinin hissi-emosional sahələri 
Hər bir insan gündəlik həyatda gah sevinir, gah kədərlənir, 
gah qəzəblənir, gah da şadlanır. Bütün bunlar nə ilə əla-
qədardır? Emosiya nədir? Hiss deyəndə nəyi başa düşürük? Bu 
kimi suallara cavab verməyə çalışaq. 
27 
downloaded from KitabYurdu.org

---

İnsan təbiətin və cəmiyyətin inkişaf qanunları əsasında, 
cəmiyyət üzvləri ilə qarşılıqlı münasibətdə, ünsiyyət şəraitində 
fəaliyyət göstərir və inkişaf edir. Bu münasibət və ünsiyyət şə-
raitinin bəziləri insanın xoşuna gəlir, bəziləri gəlmir, bəzisinə isə 
laqeyd olur. Bütün bunlar müxtəlif hisslərdə öz əksini tapır. Lakin 
hisslərin mənbəyi olan insanlar, obyektiv aləm, cisim və hadisələr 
həmişə eyni cür təsir edən hisslər yarada bilmirlər. Belə ki, adam 
bir vaxt ehtirasla sevdiyi bir insana, cisim və hadisəyə zaman 
keçdikcə dərin nifrət bəsləyə bilər. Bundan başqa eyni cisim və 
hadisə müxtəlif adamlarda müxtəlif hisslər yarada bilər. 
Deməli, hisslər insanın münasibətləri ilə bağlıdır. Bu cəhəti 
nəzərə alsaq ona aşağıdakı kimi tərif verə bilərik: 
Hiss və emosiya insanın dərk etdiyi cisim və hadisələrə, başqa 
adamlara, həmçinin rəftar və davranışına, fikir və arzusuna 
bəslədiyi münasibəti ifadə edən psixi prosesdir. 
Hisslər obyektiv aləmə bəslənən subyektiv münasibətin 
inikasıdır. Belə münasibəti ifadə edən hisslər iki əsas funksiya 
yerinə yetirirlər. Birincisi, hisslər ətraf aləmdə baş verən 
hadisələrin hansının insan həyatı üçün faydalı və ya təhlükəli 
olduğunu bildirən siqnal funksiyasıdır. İkinci isə hisslər insanın 
fəaliyyətində motiv kimi çıxış edir və onları müəyyən istiqamətə 
yönəldə bilir. 
Hissin obyekti ətrafdakı cisim və hadisələr, başqa adamlar 
onun subyekti isə şəxsiyyətin özüdür. İnsanın şəxsi münasibətləri, 
onun ətraf aləmə olan düşüncə və fikirləri, emosiya və hisslərdə 
ifadə olunur. Əgər təkamül prosesinə nəzər salsaq görərik ki, 
emosiyalar orqanizmin tələbatı ilə bağlı olmuşdur, insanın 
davranışını daxilən tənzim edən bir prosesdir. 
Hisslər də başqa psixi hadisələr kimi, beyin fəaliyyətinin 
məhsuludur. Onun əmələ gəlməsində qabıqaltı sahələrdə baş verən 
sinir prosesləri mühüm rol oynayır. Beyinin hipotolamus, talamus 
və hippokamp sahələri ürəyin, tənəffüs və həzm orqanlarının, 
həmçinin daxili ifrazat vəzilərinin fəaliyyətini tənzim edir. Həmin 
üzvlərin fəaliyyətində olan hər hansı dəyişiklik müəyyən hissin baş 
verməsinə səbəb olur. Bunu 
28 
downloaded from KitabYurdu.org

---

hisslərin xarici ifadəsi də aydın surətdə göstərir. Çünki hər hansı 
hissi halətdən sonra insanda ürək döyüntüsü arta bilər, üzün 
rəngi və tənəffüs dəyişə bilər. Əlbəttə emosiyalarla əlaqədar olan 
bədən reaksiyalarının mərkəzləri qabıqaltı sahədə yerləşmişdir. 
Lakin baş beyin qabığı qabıqaltı mərkəzlərə ləngidici təsir edir. 
Bunun nəticəsində insan reaksiyaları nizama salınır. Ancaq baş 
beyin qabığında əmələ gələn sinir proseslərinin (oyanma və 
ləngimənin) bir-birini əvəz etməsi də müəyyən hisslərin əmələ 
gəlməsinə səbəb olur: məsələn, böyük yarımkürələrin ləngimə 
vəziyyətinə keçməsi qorxaqlıq, çəkinmək kimi hisslərin, donub 
qalma, tutulma kimi halətlərin əmələ gəlməsinin əsasını təşkil 
edir. 
Dinamik stereotipin yaranması və ya pozulması hisslərin 
əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır. Əgər qıcıqlayıcı müəy-
yən ardıcıllıqla təsir edirsə, beynimizdə həmin ardıcıllıqla 
müvəqqəti sinir rabitələri əmələ gəlib möhkəmlənir. Belə möh-
kəmlənmiş rabitələr insanın cisim və hadisələrə bəslədiyi 
münasibətin əsasını təşkil edir. Həmin sistemdə olan hər hansı 
dəyişiklik bizdə-sevinc, kədər, ümidsizlik, şənlik və s. hissləri 
əmələ gətirir. Deməli, müəyyən dinamik sterotiplərin əmə-lə 
gəlməsi və ya pozulması ilə əlaqədar olan sinir prosesləri 
hisslərin fizioloji əsasını təşkil edir. 
İkinci siqnal sistemi inşan hisslərinin yaranmasında və 
tənzim edilməsində mühüm rol oynayır. Bununla da beyin qa-
bığı bədəndə baş verən bütün prosesləri öz nəzarəti altında 
saxlayır. Söz qacıqlandırıcılarının vasitəsilə başqa şəxslərin 
daxili aləminə təsir etmək, onlarda müxtəlif emosional vəziyyət, 
hisslər yaratmaq mümkün olur. 
Bədəndə olan müəyyən üzvi dəyişikliklər müxtəlif hisslərin 
yaranmasına səbəb olur. Belə dəyişikliklərlə insanda hisslərin 
xarici ifadəsini müəyyən etmək mümkündür. Bu vaxt müəyyən 
hisslərin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar insanda tənəffüs sürəti 
dəyişir, qan damarları ya genişlənir (üz dartılır) ya da büzülür 
(rəng ağarır), qan təzyiqi artıb-azala bilir. İnsanın mimikasında 
(üzün ifadəli hərəkətlərinə), səsin intonasiya və tembrinə əsa-
sən, onun nə kimi hisslər keçirdiyini təyin etmək mümkündür. 
29 
downloaded from KitabYurdu.org

---

Böyük sənətkarlar da insanın daxili aləmini əks etdirərkən, hissləri 
mühüm vasitə saymışlar: məsələn, L.N.Tolstoy hissi vəziyyətdən 
asılı olaraq gözlərin ifadəsinin 85, gülüşün isə 97 təsvirini 
vermişdir. Dodaq, göz və qaşların müxtəlif vəziyyətə düşməsinə 
əsasən insanın nə kimi hisslər keçirdiyini asanlıqla müəyyən etmək 
olar. 
Hisslər insanın nitqində də ifadə olunur.
1
Hissi nitq vasitəsilə 
ifadə etməyi bacarmaq lazımdır. Burada ifadələrin düzgün 
seçilməsi, hissləri doğuran şəraitin obrazlı təsviri, sözlərin xüsusi 
şəkildə tələffüzü, mimika və pantomimikanın nitqin məzmuna, 
ahənginə uyğun gəlməsi də vacibdir. Buraya intonasiya, danışıq 
sürəti, vurğunun yerində işlədilməsi və s. daxildir. Hisslərin nitqdə 
ifadəsi üçün danışığın ifadəli hərəkətlərlə müşayiət edilməsi 
zəruridir. 
Deyilənləri ümumiləşdirsək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, 
insan hisslərinin əsas mənbəyi ictimai həyatdır, insanlar arasında 
olan qarşılıqlı münasibətdir, cəmiyyətdə olan birgəyaşayış 
qaydalarının gözlənilməsidir. Bu mənada insan hissləri heyvani 
hisslərdən tamamilə fərqlənir. İnsanın üzvi tələbatlarının 
ödənilməsi ilə bağlı hisləri heyvanların emosiyalarından xeyli 
fərqlənir. 
Emosiya sadə hissi hal olub, əsasən üzvi tələbatların (yemək 
su, təmiz hava və s.) ödənilməsi ilə əlaqədardır. Belə tələbatların 
ödənilməsi ilə əlaqədar heyvanlarda da müəyyən emosiyalar baş 
qaldırır. Məsələn, heyvan öz balasını itirdikdə qəmgin olur, ağlayır 
və s. Əlbəttə, insanın sadə tələbatlarının ödənilməsi ilə bağlı 
emosiyalar, heyvanlarda nəzərə çarpan emosiyalardan mahiyyət 
e'tibarilə fərqlənir. İnsan heyvandan yalnız ağlı, iradəsi ilə deyil, 
eyni zamanda hissi ilə də fərqlənir. insan şüurlu, ictimai varlıq 
olduğuna görə, onun hissləri də ictimai münasibətlərlə bağlıdır. 
İnsanın varlığı ictimai mahiyyət kəsb etməklə, həyat şəraiti, şüur 
tərzi dəyişildikcə, onun hissləri də dəyişərək yeni əxlaqi məzmun 
kəsb edir. Belə hisslər heyvanlarda ola bilməz.