MühaziRƏ konspektləRİ Qiyabi təhsil alan tələbələr üçün yardımçı vəsait Bakı- 2002

Hərəkət qavrayışı
. Hərəkət qavrayışı- obyektlərin məkanda 
tutduğu vəziyyətin dəyişməsinin inikasından ibarətdir. Bu zaman 
cismin istiqaməti və surəti əks olunur. Müşahidəçinin məkandakı 
hərəkəti, cismin uzaqlığı, yerdəyişmənin surəti hərəkət qavrayışını 
müəyyən edir. Cismin əvvəlki yerini, onun sonrakı yerdəyişməsini 
yaradan hərəkətin hansı sürətlə baş verdiyini (çox yavaş və ya çox 
surətli) müəyyən edirik, onun əsasında bizdə hərəkət qavrayışı baş 
verir. Görmə, eşitmə və hərəkət analizatorları birgə fəaliyyət 
əsasında hərəkətlərin qavranılmasını təmin edir. 
Hərəkət qavrayışı heyvanlar üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb 
edir. Belə ki, bəzi heyvanlar üçün hərəkət edən obyektlər təhlükə 
və ya potensial qida siqnalı rolunu oynayır və həm də tez cavab 
reaksiyası törədir. 
Diqqət və hafizə çoxcəhətli psixi proses kimi 
Diqqət idrak proseslərindən biridir. Lakin bir sıra xüsu-
siyyətinə görə diqqət başqa idrak prosesləri olan duyğu, qavrayış,
 
hafizə, təfəkkür, təxəyyüldən fərqlənir. Məlum olduğu kimi qeyd 
olunan idrak prosesləri cisim və hadisələri əks etdirirlər. Bəs, 
diqqət nəyi əks etdirir? 
Aparılan tədqiqatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki, diqqət 
hadisəsi xüsusi məzmuna malik deyildir. O, digər idrak 
proseslərinin dinamik cəhətini təşkil edir. 
İnsanın idrak fəaliyyətində hafizənin də rolu böyükdür. Keçmiş 
təcrübənin qavranılmasında və hifz edilməsində hafizənin böyük 
əhəmiyyəti vardır. Təsadüfi deyildir ki, böyük rus fizioloqu 
İ.M.Seçenov hafizəni "psixi həyatın əsas şərti", "psixi inkişafın 
qüşə daşı" hesab edirdi. O göstərirdi ki, hafizə
 
50 
downloaded from KitabYurdu.org

---

bütün psixi inkişafın təməlini təşkil edən qüvvədir. Əgər bu 
qüvvə olmasa idi, hər bir real duyğu hətta milyonuncu dəfədən 
sonra, birinci dəfə duyulduğu kimi təsir bağışlayardı. 
Deməli, diqqət olmasa cismin, hadisənin aydın dərk edilməsi 
mümkün olmazdı, hafizəsiz isə dərk edilən cisimlərin yadda 
saxlanılması mümkün olmazdı. Həm diqqət, həm hafizə başqa 
psixi hadisələrə dərindən nüfuz edərək, onu şərtləndirir: məsələn, 
hafizə ilə təfəkkürün münasibətinə nəzər salmaq kifayətdir. 
Görkəmli rus pedaqoqu K.D.Uşinski hələ XIX əsrdə 
göstərirdi ki, hafizə təfəkkürə əsaslanmalı və onu inkişaf 
etdirməlidir. Hafizə gərəkli biliklərlə nə qədər zəngin olarsa, 
fikirlərimiz bir o qədər düzgün və məzmunlu olar. K.D.Uşinski 
yazırdı ki, "İnsanın hafizəsi ilə rəftar etməyi bacarmayaraq, biz 
özümüzə təsəlli vermək üçün deyirik ki, tərbiyənin işi ağıl bilik-
lərlə doldurmaq deyil, inkişaf etdirməkdir. Lakin psixologiya bu 
təsəllinin yalanını ifşa edir və göstərir ki, ağlın özü, yaxşı təşkil 
olunmuş biliklər sistemindən başqa bir şey deyildir". 
Professorlar Ə.S.Bayramov və Ə.Ə.ƏIizadə göstərdiyi kimi, 
istər materialın seçilməsində, istərsə də onların sistemə 
salınmasında diqqət və hafizənin fəaliyyəti üzvi surətdə birlə-
şərək bir-birini şərtləndirir.
1
Bu cəhətlərə istinad edərək diqqətin 
mahiyyətinə nəzər salaq. 
Diqqət cisim və hadisələrə olan seçici münasibət əsasında 
müəyyən obyektlərə yönəlir. Bu yönəlişliyin əsasında, şüurun hər 
hansı obyekt üzərində mərkəzləşməsi baş verir. Bununla da 
diqqət varlığı başqa idrak proseslərinin köməyi ilə dolğun və 
adekvat surətdə əks etdirməyə imkan verir. 
İnsanda diqqətin yaranması üçün ilk növbədə obyekt ayırd 
edilməli, diqqət onun üzərində mərkəzləşməli, başqa digər ikinci 
dərəcəli obyektlərdən yayınmalıdır. Diqqət insanın həyat və 
fəaliyyətində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Diqqətlilik əsasında 
insanın həyat və fəaliyyəti təmin olunur. Diqqətsizlik əsasında isə 
ağır nəticələr baş verir. Elə buna görə də