MühaziRƏ konspektləRİ Qiyabi təhsil alan tələbələr üçün yardımçı vəsait Bakı- 2002

Qabiliyyətlər. Qabiliyyətlərin ölçülməsi və əqli 
 inkişaf əmsalı 
 
Qabiliyyət nədir? O, necə əmələ gəlir və necə formalaşıb 
inkişaf edir? 
Qabiliyyətləri psixoloj baxımdan xarakterizə etmək üçün üç 
cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Bunlar aşağıdakılardır: 
1. Qabiliyyətlər şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətidir. 
Yəni insanlar öz qabiliyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. 
Lakin şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri çoxdur. Tempe-
rament də, xarakter də, şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətidir. 
Bəs, onda qabiliyyətlər şəxsiyyətin digər fərdi-psixoloji 
xüsusiyyətlərindən nə ilə fərqlənir? 
2.Şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərindən hər birinin 
fəaliyyət prosesində öz yeri, öz vəzifəsi vardır. Deməli, fəa-
liyyətin müvəffəqiyyətli icrası ancaq qabiliyyətlərlə şərtlənir. 
3. Psixologiyada qabiliyyəti xarakterizə edərkən fəaliyyətin 
sadəcə olaraq icrasından yox, müvəffəqiyyətli icrasından da-
nışmaq lazımdır. 
91
downloaded from KitabYurdu.org

---

Qabiliyyətlər bilik, bacarıq və vərdişlərlə qarşılıqlı əlaqədardır, 
lakin onları eyniləşdirmək olmaz. Əgər müəllim hərtərəfli yoxlama 
aparmadan uşağın ancaq müəyyən bilik, bacarıq və vərdişlər 
sisteminə malik olub-olmamasına cörə onun qabiliyyətli və ya 
qabiliyyətsiz olması haqqında nəticə çıxarırsa, elmi cəhətdən kobud, 
praktik cəhətdən isə zərərli addım atır. 
Beləliklə, nəzərdən keçirdiyimiz xüsusiyyətlərə əsasən 
qabiliyyətlərə aşağıdakı kimi tə'rif verə bilərik: 
qabiliyyətlər 
şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri olub müəyyən fəaliyyətin 
müvəffəqiyyətli icrasının şərtini təşkil edir və onun üçün zəruri olan 
bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə dinamikasındakı fərqlərdə 
ifadə olunur
1
. 
Psixologiyada qabiliyyətlərin vahid hamı tərəfindən qəbul 
edilən tipologiyası hələ işlənməmişdir. Bu məqsədlə ayrı-ayrı 
müəlliflər müxtəlif prinsiplərdən istifadə edirlər. 
Hər birfəaliyyət adətən bir neçə qabiliyyətin qarşılıqlı əlaqəsi 
sayəsində mümkün olur. Aşağıdakı cədvəldə bunu aydın görmək 
olar. 
Cədvəl 3. 
Ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üçün zəruri olan qabiliyyətlər 
Ədəbi 
Təsviri 
Texniki konst-
ruktiv 
Pedaqoji 
Müşahidəçilik Tam 
görmə 
(qavrayış) 
Evristik 
tipli 
texniki müşahi-
dəçilik 
Didaktik 
Poetik görmə 
Nisbəti, 
işıqlılığı (işıq-
kölgə 
ara-
sındakı nisbəti) 
qiymətləndirmə 
Məkan 
qav-
rayışı 
Konstruktiv 
(pedaqoji tə-
xəyyül) 
Surət , hiss və 
hərəkət hafizə-
si 
Perspektiv ix-
tisarlarını qiy-
mətləndirmə 
Məkan 
təsəv-
vürləri 
Perseptiv