Mühazirə mətnləri Tərtibçilər: Məcid İsmixanov, Rəfiqə Bəxtiyarova

Təlimin funksiyaları
. Təlim üç başlıca funksiyanı (latınca functio – “icra”,
“fəaliyyət” deməkdir) yerinə yetirir: təhsilverici, tərbiyəedici və inkişafetdirici funk-
siyalar. 
Təhsilverici funksiya
– tələbələrə sistemli elmi biliklər, bacarıq və vərdişlər
aşılamaqda ifadə olunur. 
Təlimin tərbiyəedici funksiyası
təlim prosesindən həm də tərbiyə məqsədi ilə
istifadə etməyi nəzərdə tutur. Tərbiyə funksiyası həm təlimin məzmunu ilə, həm də
təşkili metodları, müəllimin şəxsi nümunəsi və ünsiyyət vasitəsilə həyata keçirilir.
Təlimin inkişafetdirici funksiyası
təlim prosesində tələbələrin zehni qüvvələrini,
qabiliyyətlərini, psixi proseslərini (diqqət, nitq, təfəkkür, hafizə, təxəyyül və s) inki-
şaf etdirməkdə ifadə olunur. Təlim özlüyündə psixi proseslərin inkişafını təmin etmir;
bunun üçün təlimi xüsusi istiqamətləndirmək lazımdır.
Təlim prosesinin göstərilən funksiyaları bir-birindən ayrılıqda yox, qarşılıqlı
əlaqədə, həm də kompleks halında həyata keçirilməlidir. Yalnız bu şərtlə müəllim
tələbələrin şəxsiyyət – Vətəndaş və mütəxəssis kimi formalaşmasına, psixi inkişafına
kömək göstərə bilər.
Təlim prosesinin quruluşu.
Təlim prosesi mürəkkəb quruluşa malikdir. Onun
iki tərəfi – daxili və zahiri tərəfləri fərqləndirilir. 
Təlim prosesinin daxili quruluşu 
de-
dikdə, tələbənin təlim – idrak fəaliyyətinin struktur ünsürləri başa düşülür. Təlim pro-
sesinin daxili quruluşunu sxematik daraq belə ifadə etmək olar:
Təlimin məqsəd Təlim Təlimin Təlimin vasitə Təlimin təşkili Təlimin
və vəzifələri motivləri məzmunu və metodları formaları nəticələri
Təlim prosesinin daxili quruluşu onun zahiri quruluşu ilə vəhdət təşkil edir. 
Tə-
lim prosesinin zahiri quruluşu
dedikdə, bu prosesin iştirakçıları olan müəllim və tələ-
bələr, habelə təhsilin məzmunu başa düşülür. Təlim prosesinin uğuru təhsilin optimal
məzmununun müəyyənləşdirilməsindən, müəllim və tələbənin fəaliyyətinin düzgün
50

---

əlaqələndirilməsindən çox asılıdır.
Müasir təlim nəzəriyyəsi öyrədən və öyrənənlərin qarşılıqlı fəallığına, əməkdaş-
lığına əsaslanır.
Əməkdaşlıq
dedikdə, müəllim və tələbənin eyni məqsədə çatmaq
üçün birgə fəaliyyət göstərməsi, hər ikisinin təlimdə fəal mövqe tutması, son nəticə
üçün məsuliyyət hiss etməsi başa düşülür. Bəzən təlimin nəticəsi üçün bütün məsu-
liyyət bir tərəfin üzərinə – ya müəllimin, ya da tələbənin üzərinə qoyulur: “Pis tələbə
(şagird) yoxdur, pis müəllim var”, yaxud “Pis müəllim yoxdur, pis tələbə var”. Hər
iki mövqe yanlışdır. Təlimin nəticəsi üçün hər iki tərəfin – müəllimin və tələbənin öz
məsuliyyət payı vardır: hər kəs öz üzərinə düşən vəzifəni yüksək səviyyədə,
məsuliyyətlə yerinə yetirməlidir.
Müasir təlimdə
müəllimin rolu dəyişir
: o, biliklərin ötürücüsü yox, daha çox
tələbənin fəal idrak fəaliyyətinin təşkilatçısı, pedaqoq-menecer, məsləhətçi kimi çıxış
edir.
Ali məktəbin tədris prosesində
müəllimin öyrətmə fəaliyyətinin quruluşu
bir
neçə ünsürdən ibarətdir:
- tələbənin təhsil-idrak fəaliyyətinin təşkili (məqsəd qoyuluşu, motivasiya,
problem situasiya yaradılması, təlimatlandırma, istiqamətləndirmə);
- tələbə fəaliyyətinin stimullaşdırılması (maraq, borc və məsuliyyət hissi);
- tələbənin yaradıcı müstəqil işə cəlb edilməsi;
- nəzarət və tələbənin özünənəzarətinin təşkili;
- tələbənin təhsil-idrak fəaliyyətinin nəticələrinin təhlili və qiymətləndirilməsi.
Tələbənin tədris-idrak fəaliyyətinin quruluşu
isə aşağıdakı ünsürlərdən ibarətdir:
- məqsədin dərk edilməsi;
- motivləşmə;
- təhsil əməliyyatlarının icrası (müstəqil işin, öyrənmənin səmərəli priyomlarının
tətbiqi);
- özünənəzarət və özünüqiymətləndirmə.
Təhsilin müvəffəqiyyəti 
tələbənin qeyd edilən ünsürlərə nə dərəcədə yiyələnmə-
sindən
asılıdır. Çox vaxt tələbə tənbəlliyi üzündən yox, öyrənməyi və müstəqil
işləməyi bacarmaması üzündən pis oxuyur. Buna görə də müəllim tələbələrdə təlim
fəaliyyətinin, onun ünsürlərinin formalaşması qeydinə qalmalıdır. Belə olduqda təlimi
özünütəhsillə, nəzarəti özünənəzarətlə, qiymətləndirməni özünüqiymətləndirmə ilə
birləşdirmək, təhsildə yüksək nəticələr əldə etmək mümkündür.
51

---

52

---