MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Təzə yığılmış taxılın mikrobiotası. 
Taxılın  taxılın  yığılması  və  döyülməsi  prosesində  taxıla  mikroorqanizmlərin 
düşməsi kəskin artır.  
Yığım  və döyüm zamanı taxıl  kütləsinə  mikroorqanizmlərin düşməsinin əsas 
mənbəyi toz, qum və alaq qatışıqları hesab edilir. 
Bu zaman yığım  üsulunun, həmçinin hava şəraitinin  mühüm əhəmiyyəti vardır. 
Birbaşa  kombaynla  yığılan  dənin  nəmliyi  əksərən  yüksək  olur  və  bununla  əlaqədar 
mikroorqanizmlərin miqdarı da xeyli çox olur. Əgər ayrılıqda yığım quru isti havada 
aparılarsa,  mikroorqanizmlərin  miqdarı  azalır,  əksinə  rütubətli  hava  zamanı  dənin 
səthində  mikroorqanizmlərin  miqdarı  kəskin  artır.  Əgər  belə  dən  tez  döyülüb  və 
qurudulmasa, o xarab ola bilər.  
Birbaşa  kombayınla  alınan  dənin  orta  nəmliyi  25%  olursa,  ayrılıqda  yığılan 
dənin nəmliyi 14% olur. 

---

163 
 
Mikroorqanizmlərin  miqdarı  (başlıca  olaraq  bakteriyalar)  ayrı-ayrı  yığılan  dəndə, 
birbaşa kombayınla yığılan üsula görə 10 və 100 dəfə azdır. 
Dəndə  kif  göbələklərinin  miqdarı  birbaşa  yığım  vaxtından  və  üsulundan 
asılıdır. Yığımın daha axır vaxtlarında bakteriyaların miqdarı azalır və göbələklərin 
miqdarı çoxalır. 
Dənin daşınması üçün çirkli nəqliyyat və tara vasitələrindən istifadə etməyə yol 
vermək olmaz. Belə ki, onlar dən kütləsinə nəinki saprotrof mikrobların, həm də bəzi 
patogen  növlərin  –  insan  və  heyvanlarda  infeksion  xəstəlik  törədicilərinin  düşmə 
mənbəyi ola bilər. 
Dənin  mikroblarla  artmasında  onun  emalı  proseslərində  –  təmizləmə, 
sortlaşdırma,  qurutma  və  bu  zamanı  baş  verə  bilən  mexaniki  zədələnmələrin 
olmasının  mühüm  əhəmiyyəti  vardır.  Mikroorqanizmlər  örtük  təbəqəsi  pozulmuş 
dəndə,  bütöv  dənə  görə  mikroorqanizmlər  daha  fəal  inkişaf  edirlər.  Dəndə  alaq 
toxumlarının  qatışıqları  da  dən  kütləsinin  mikroorqanizmlərlə  zənginləşməsində 
mühüm mənbə hesab edilir. 
Dən  kütləsinə  mikroorqanizmlərin  düşməsinin  nisbətən  eyni  formalı  şəraiti  və 
mənbəyi olduğuna görə saxlanmaya daxil olan təzə taxılın mikrobiotasının növ tərkibi 
əsasən ümumi xarakter daşıyır. 
Tədqiqatlar  göstərir  ki,  əksər  dənli  bitkilərdən  təzə  yığılan  keyfiyyətli  dənin 
mikrobiotasını  başlıca  olaraq  spor  əmələ  gətirməyən  Pseudomonas  cinsi 
bakteriyalar  təşkil  edir.  Bunlar  çox  vaxt  mikroorqanizmlərin  ümumi  miqdarının 
90-99%-ni  təşkil  edir.  Xüsusilə  tez-tez  Pseudomonas  herbicola    aşkar  edilir. 
Bunun  dən  kütləsində  çoxlu  miqdarda  olması,  müəyyən  dərəcədə  dənin  təzəliyini 
və  yaxşı  keyfiyyətli  olmasını  göstərir.  Kif  göbələkləri  bir  qayda  olaraq  dən 
kütləsindəki  mikroorqanizmlərin  ümumi  miqdarın    yaxşı  halda  bir  neçə  faizə 
qədərini  təşkil  edir.  Göbələklər  arasında  Alternaria,  Cladosporium,  Fusarium, 
Trichoderma,  Ascochyta  cinsinin  nümayəndələri  təsadüf  edilir.  Son  zamanlar 
müəyyən  olunmuşdur  ki,  dənin  mikrobiotasının  miqdarı  və  növ  tərkibi  bitki 
növündən və hətta sortundan asılı olaraq fərqlənə bilər. 

---

164 
 
Dənin  səthində  mikroorqanizmlərin  miqdarı  onun  qlafının  quruluşundan, 
toxumun  aşağı  sallanma  dərəcəsindən,  çiçək  təbəqəsinin  olmasından,  paxlanın 
layından və b. asılıdır. 
Məsələn,  paxla  toxumlarında  –  noxud,  lobya,  mərcimək  və  başqaların  səthində 
buğda toxumuna nisbətən mikroorqanizmlərin miqdarı az olur. Bu onunla izah olunur 
ki,  paxla  toxumları  möhkəm  qabıqla  örtülü  olduğuna  görə  qabıqdan  çıxma  vaxtına 
qədər  mikroorqanizmlər ora düşə bilmir.  Bundan əlavə paxla toxumlarının qabığının 
hamar və düz olması da mikroorqanizmlərin az olmasına səbəb olur. Bu zaman buğda 
toxumunda  olan  şırımlar  (oyuq)  xeyli  mikroorqanizmlərin  dənin  səthində  oturması 
üçün  şərait  yaradır.  Digər  dənli  bitkilərdən  fərqli  olaraq  qarğıdalı  dənində 
mikroorqanizmlərin ümumi miqdarına görə kif göbələklərinin faizi yüksək olur. 
Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, təzə yığılmış yaxşı keyfiyyətli 
qarğıdalı  dənində  kif  göbələkləri  mikroorqanizmlərin  ümumi  miqdarının  2-dən 
50%-ə  qədərərini  təşkil  edə  bilir.  Məlum  olmuşdur  ki,  qarğıdalı  dəninin  yetişməsi 
artdıqca  kif  göbələklərinin  miqdarı  artır,  bakteriyaların  miqdarı  isə  azalır.  Əsasən 
Penisillium, Fusarium göbələk növlərinin nümayəndələri olur. 
Müxtəlif  dənli  bitkilərin  mikrobiotasının  növ  tərkibində  olan  fərq  başlıca 
olaraq kif göbələklərində müşahidə olunur. Əgər təzə yığılmış buğda dənində tez-
tez  Alternaria,  Cladosporium    kimi  göbələk  cinslərinə  təsadüf  edilirsə,  yulaf 
dənində  göstəriləndən  başqa,  daima  Trichoderma  cinsinin  nümayəndələri  də  olur, 
qarğıdalı  dənində  tez-tez  Fusarium  müəyyən  olunur,  qarabaşax  dənində  isə  daimi 
Ascochyta göbələk cinsinə rast gəlinir. 
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  Alternaria,  Cladosporium  göbələk  cinsləri  yalnız 
təzə  yığılmış  buğda  dənində  və  digər  bitkilərdə  rast  gəlinir.  Bu  göbələklər  «tarla 
kifi»  adını  almışdır.  Saxlanılan  dəndə  göstərilən  növlər  tez  məhv  olur  və  onların 
yerinə  Penisillium,  Aspergillus,  Mucor  növləri  meydana  çıxır.  Bu  göbələklər  isə 
«saxlanma kifləri» adını almışdır. 
Saxlanmağa  daxil  olan  taxıl  kütləsində  üç  əsas  mikroorqanizm  qrupları 
müəyyən  oluna  bilər:  saprotrof,  fitopatogen,  insan  və  heyvanlar  üçün  patogenlər 
olanlar. 

---

165 
 
Saprotrof mikroorqanizmlər dən kütləsində həmişə bu və ya digər miqdarda olur. 
Bunlara  yuxarıda  təsvir  etdiyimiz  epifit  mikroorqanizmlər,  spor  əmələgətirən 
bakteriyalar,  kif  göbələkləri,  aktinomisetlər,  mayalar,  mayayabənzər  göbələklər  və  bir 
çox başqa növlər aiddir.  
Məlumdur ki, saprotrof mikroorqanizmlər özlərinin qidalanmaları üçün ölmüş 
heyvan  və  bitki  qalıqlarının  üzvi  maddələrindən  istifadə  edirlər.  Bu  növ 
mikroorqanizmlər  bir  çox  qida  maddələrini  saxlanma  zamanı,  o  cümlədən  də  dəni 
xarab  edə  bilər.  Dəndə  saprotrof  mikroorqanizmlərin  miqdar  və  keyfiyyət  tərkibi 
bəzən onun saxlanma prosesində həlledici təsirə malik ola bilər.  
Zərərsiz  epifitlərlə  bərabər,  bitkilərdə  və  dəndə  müxtəlif  xəstəliklər  törədə 
bilən  parazitlərə  də  rast  gəlinə  bilər.  Belə  mikroorqanizmlər  fitopatogen 
mikroorqanizmlər  adlanır.  Çox  zaman  bitkilərdə  xəstəlik  törədiciləri  fitopatogen 
göbələklər hesab olunur. 
Dənli  bitkilərin  göbələk  xəstəliyi  törədiciləri  –  mikozalar:  sürmə,  çovdar 
mahmızı,  fuzariozların  müxtəlif  növləri  və başqaları çox zaman saxlanmaya daxil 
olan dən kütləsində aşkar edilir. 
Bu  və  ya  digər  fitoparazitlərin  olduğu  taxıl  partiyasını  uzun  müddət 
saxlanmaya qoyulan zaman bunu ciddi nəzərə almaq lazımdır. 
Zədələnmiş  dən  əlavə  işlənilir  və  sağlam  partiyadan  ayrı  qoyulur.  Patogen 
mikroorqanizmlər – insanlarda və heyvanlarda infeksion xəstəlik törədiciləri – dən 
kütləsinə təsadüfən düşə bilər. 
Taxıla  xəstəlik  törədicilərinin  düşməsinin  ən  çox  ehtimal  olunanı,  xəstə 
heyvanlardan  insanlara  keçə-bilən:  qarayara,  manqo,  tulyaremiya,  bruselloz  və 
başqaları göstərmək olar. 
Bu  mikroorqanizmlərin  mənbəyi  və  infeksiyanın  keçiricisi  xəstə  heyvanlar, 
yaxud  basil  daşıyanlar,  kənd  təsərrüfatı  heyvanları,  gəmiricilər,  həmçinin  bəzi 
quşlar və həşəratlar olur. 
Taxıl  patogen  mikroorqanizmlər  üçün  əlverişli  mühit  olmadığına  görə 
onlardan  çoxu  dən  kütləsinin  saxlanması  zamanı  kifayət  qədər  tez  ölür.  Dən 
infeksiyanın  yalnız  ötrücü  rolunu  yerinə  yetirə  bilər.  Dən  kütləsinə  patogen 

---

166 
 
mikroorqanizmlərin  az  hallarda  düşməsinə  baxmayaraq,  bu  mümkünlüyü  daimi 
yazda saxlamaq və nəzərə almaq lazımdır.  
Taxılla  işləyərkən  elementar  sanitar  tədbirlərə  ehtiyatla  əməl  olunmalı  və 
dənin  saxlanması  və  emalı  üçün  nəzərdə  tutulan,  taxıl  anbarının,  dəyirmanın, 
anbarların təmizlənməsi  və  dezinfeksiyası üzrə olan  xüsusi qaydalara ciddi  riayət 
etmək lazımdır. 
Göstərilən  tədbirləri  xüsusilə,  yuxarıda  adları  sayılan  infeksion  xəstəliklərin 
qeyd olunduğu rayonlardan daxil olan taxıllara qarşı yerinə yetirmək lazımdır.