MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

MÜHAZİRƏ MÖVZUSU: İQTİSADİ SİSTEM VƏ ONUN FORMALAŞMASI.

MÜLKİYYƏT. MÜLKİYYƏT MÜNASİBƏTLƏRİ
P l a n:

1. İqtisadi sistem və onun formalaşması prinsipləri.

2. İqtisadi resurslar və onların tərkibi.

3. Mülkiyyət münasibətlərinin məzmunu və onun haqqında baxışlar.

4. Mülkiyyətin obyekti və subyekti.

5. Mülkiyyətin formaları və onların təsnifatı.

6. Mülkiyyət formalarında sahibolma, istifadəetmə və

sərəncamvermə. Milliləşdirmə və özəlləşdirmə.

Ədəbiyyat:

1. 
   Azərbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi Dövlət proqramı. Qanunvericilikaktı. Bakı, 29 sentyabr 1995-ci il.
   
2. 
   Dövlət müəssisələri əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 1996.
   
3. 
   A.Ə.Əliyev, A.Şəkərəliyev. Bazar iqtisadiyyatına keçid: Dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2002.
   
4. 
   İ.Kərimli. Milli iqtisadiyyatın əsasları. Dərs vəsaitin. Bakı, 2010.
   
5. 
   M.T.Əliyev. Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, 1997.
   
6. 
   İqtisadi nəzəriyyə. Dərsliklər. Bakı 2001-2014.
   

1. İqtisadi sistem və onun formalaşması prinsipləri.

İQTİSADİ SİSTEM – iqtisadiyyatın başlıca probleminin həllinin təşkili və idarə olunmasına, mövcud resurslardan istifadə olunması səviyyəsinə, həmçinin cəmiyyət və onun üzvlərinin tələbatlarının ödənilməsinə görə bir-birindən fərqlənən iqtisadi şərtlərin və amillərin məcmusudur.

İqtisadi sistemə istehsalın təbii resurslarını maddi nemətlərə çevirən material - əşya amillərinin, işçi və istehsal vasitələrinin qarşılıqlı əlaqədə olduğu bütün – ictimai istehsal daxil olmaqla, maddi nemətlərin sonrakı mübadilə, bölgü və istehlak prosesini də əhatə edir.

İnsan fəaliyyəti özbaşına deyil, məhz müəyyən məqsədlərin həyata keçirilməsi şəraitində baş verir. Adamların yeməyə, geyinməyə, istirahət etməyə və s. tələbatlarının ödənilməsi ilə bağlı fəaliyyətləri onları istehlak etmək naminə istehsal etməyə məcbur edir. Bu məcburiyyət həm də tələbatların ödənilməsi naminə məhdud resurslardan istifadə etmək nəticəsindən meydana gəlir və beləliklə də istehsal prosesi formalaşır. İstehsal prosesi sərvət və nemətlərin yaradılmasının zəruri şərtidir.

İstehsal prosesinin subyektiv və obyektiv amilləri olub insan tələbatının ödənilməsinə yönəldilən iqtisadi resursların məcmusu məhsuldar qüvvələr adlanır. Məhsuldar qüvvələrin tərkibinə daxil olan işçi qüvvəsi öz yaradıcılığı və qabiliyyəti ilə təbii və kapital ünsürlərini tələbata uyğun formaya salır və sərvət yaradır. Məhsuldar qüvvələr iqtisadi sistemin maddi-texniki və subyektiv əsasını təşkil edir.

Məhsuldar qüvvələrin inkişafından asılı olaraq insanlar istək və arzularından asılı olmayaraq istehsal prosesində müəyyən münasibətlərə girirlər. Bu münasibətlər iqtisadi xarakter daşıyaraq təşkilati – iqtisadi sə sosial-iqtisadi formada olurlar. Təşkilati-iqtisadi münasibətlər, istehsalın ictimailəşmə səviyyəsini əks etdirməklə, əməyin təşkili, bölgüsü və ixtisaslaşdırılması prosesində ictehsalın texnoloji imkanlarından irəli gələn münasibətləri özündə birləşdirir.

İqtisadi sistemlər bir-birindən həm təşkilati-iqtisadi münasibətlərə və həm də sosial-iqtisadi münasibətlərə görə bir-birindən fərqlənirlər. Mülkiyyət münasibətləri iqtisadi sistemin məzmunuma daxildir və onun əsasını təşkil edir. İstehsal münasibətləri iqtisadi sistemin ictimai təşkili formasını ifadə edir.

İqtisadi sistemin məzmununa daxil olan tərkib ünsürlərindən biri də təsərrüfat mexanizmidir. Bu mexanizm iqtisadi sistemi hərəkətə gətirən və tənzimləyən funksiya icra edir. Beləliklə, iqtisadi sistem – mövcud cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri, istehsal (iqtisadi) münasibətləri və təsərrüfat mexanizmini özündə birləşdirən vahid bir sistemdir. Bu əslində milli ictimai məhsulun istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı sistemidir. Müxtəlif iqtisadi sistemlər onların məzmununa daxil olan tərəflərin yenilik səviyyəsinə, qarşılıqlı əlaqələrinin spesifikliyinə və təşkili formalarına görə fərqlənirlər. Bu iqtisadi sistemlərin əsasını təşkil edən mülkiyyət formalarından və onları hərəkətə gətirən idarəetmə, təsərrüfatçılıq mexanizlərindən əmələ gələn fərqlərdir.

İqtisadi sistemin bütövlükdə əsasını əmək, əmək münasibətləri təşkil edir. Cəmiyyətin inkişafı ilə əmək iqtisadi sistemi möhkəmlənməsində həlledici rol oynayır və əslində iqtisadi münasibətləri özü son mənada əmək münasibətləridir.

Bununla yanaşı özü ictimai əmək bölgüsü əsasında bütövlük təşkil edir. Əməyəin ictimai bölgüsü ilə təkcə ayrı-ayrı fərdlərin, qrupların ixtisaslaşma səviyyəsi inkişaf etmir, həm də onların qarşılıqlı əlaqələri güclənir. Əmək bölgüsü vasitəsilə bir tam kimi götürülən, məcmu işçi yaranır. Əmək məhsulu ayrı-ayrı fərdlərin məhsulundan ictimai, məcmu işçinin əməyinin məhsuluna çevrilir. Deməli, ictimai əmək bölgüsü iqtisadi proseslərin ən vacib sistem yaradıcı amilidir.

İctimai əmək bölgüsü tamlığına qarşı digər tamlıq – ictimai tələbatlar sistemi durur. Tarixən əmək bölgüsü prosesi tələbatların və istehsal şərtlərinin differensiasiyası əsasında baş verir. Burada iki sistemin: əmək bölgüsü və tələbatlar sisteminin qarşılıqlı təsiri yaranır və onların hər biri öz inkişaf qanunauyğunluqlarına malik olur. Daima inkişaf edən, genişlənən əmək növü, istehsal növü sisteminə daima genişlənən və getdikcə daha zəngin tələbatlar sistemi uyğun olur.

Cəmiyyət inkişaf etdikcə tələbatlar istisadi sistemin formalaşması və fəaliyyət göstərməsində daha əhəmiyyətli rol oynamağa başlayır. Tələbatlar insanların istehsal fəaliyyətini stimullaşdırır, onları yeni istehsal sahələri, yeni əmək növləri yaratmağa sövq edir. İctimai məhsulun hərəkəti istehsal münasibətlərinin forması kimi çıxış edir. Mülkiyyət ictimai əmək bölgüsü ilə əlaqədə inkişaf edir, ona əsaslanır və müxtəlif formalarda meydana çıxır ki, bu da müxtəlif iqtisadi sistemin olmasını şərtləndirir.

Tarixən özünün sosial-iqtisadi məzmunu, məqsədi, hərəkətverici qüvvələri və tənzim olunma sistemindəki xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən üç iqtisadi sistem mövcud olmuşdur: natural iqtisadiyyat, bazar iqtisadiyyatı və mərkəzdən planlı idarə olunan iqtisadiyyat. Hər bir xalq özünün yaşadığı dövrün xüsusiyyətlərini, məhsuldar qüvvələrinin inkişaf səviyyəsini, potensial imkanlarını, siyasi sistemin tarixi ənənələrini, milli xüsusiyyətlərini və digər amilləri nəzərə almaqla mövcud iqtisadi sistemlərdən birini, ya bazar iqtisadiyyatını və yaxud mərkəzdən planlı idarə olunan iqtisadi sistemi seçib formalaşdıra bilər.

Bütün bu deyilənlər Azərbaycana da aiddir və dövlət müstəqilliyi əldə etmiş Azərbaycan Respublikası da özünün yaşaya bilməsinin möhkəm əsası olan iqtisadi sistemi seçib formalaşdırmasıdır.

İqtisadi sistemin formaları.

İqtisadi sistemin mahiyyətini aydınlaşdırdıqdan sonra, onun keyfiyyət halını əks etdirən iqtisadi proseslərin məcmusunu şərh etmək məqsədəuyğundur. Bu baxımdan iqtisadi sistemin formalarını, ayrı-ayrı aydınlaşdırmaq yerinə düşər.

Ümumiyyətlə, iqtisadi sistemin bəşəriyyətin tarixi inkişaf prosesinə uyğun olaraq, ayrı-ayrı mərhələlərdə malik olduğu sərvət və maddi nemətlərin istehsalı, bölgüsü və mübadiləsi sahəsindəki iqtisadi münasibətlər, eyni zamanda onların təşkili müxtəlif formalarda həyata keçirilmişdir. Bu baxımdan iqtisadi sistemin bazar, inzibati, ənənəvi və qarışıq formalarını qeyd edə bilərik. iqtisadi sistemin bu və ya digər formasına uyğun olaraq ayrı-ayrı ölkələrdə onların müxtəlif modelləri həyata keçirilmişdir.

Bazar sistemi. Göstərməliyik ki, iqtisadi sistemin ən mütərəqqi forması hesab olunan bazar sistemi son ikiyüzillikdə meydana gəlmişdir. Bazar insanların fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, onların aktivliklərinin artırılması və tələbatlarının ödənilməsi üçün iqtisadi resursların səmərəli seçilməsinə imkan verir. Bazar sistemi iqtisadi fəaliyyət şəraitində adamların qarşılıqlı əlaqəyə girməsinin ən yaxşı forma və üsullarının təşkilini əks etdirir. Bazar sisteminin ən vacib elementləri tələb, təklif, qiymət və rəqabətdən ibarətdir. Bu elementlərin birinin mövcud olmaması deməli, bazar fəaliyyətini dayandırır və öz yerini istər-istəməz digər sistemlərə verir.

Bazar sisteminin ən mühüm və həlledici rolu, onun iqtisadi seçiminin sürətlə əlaqələndirilməsi üçün adamların qərar qəbul etməsində stimullaşdırıcı motivin yaradılmasındadır. Özü də bu motivlər orada iştirak edənlərin hər birinin şəxsi və eqoist mənafeyinə uyğun olaraq yaranır. Məhz iqtisadi fəaliyyətlə adamların davranış qaydaları fərdi və sərbəst qəbul etdikləri qərarlar əsasında formalaşır.

İqtisad elminin atası hesab olunan Adam Smit hesab edirdi ki, bazar iqtisadiyyatında yaradılan sərvətin ən mühüm xüsusiyyəti, onun təşkil olunmuş plan əsasında deyil, “görünməz əllərlə” fəaliyyət göstərən külli miqdar adamların şəxsi mənafelərinə uyğun gəlməsidir. O, 1776-cı ildə yazmış olduğu “Xalqların sərvəti...” əsərində göstərirdi ki, “Biz öz naharımızı almağı gözləyirik, ona görə yox ki, qəssab, pivə bişirən və bulka satan bizə qarşı xeyirxahdır, ona görə ki, onlar öz şəxsi qazancları üçün çalışırlar”.

Ümumiyyətlə, bazarın özü tarixən çox keçmiş zamanlarda yaranmasına baxmayaraq bir sistem kimi XVIII əsrdə formalaşmışdır. Bazar sisteminin öz daxili qanunauyğunluqlarının inkişafına uyğun olaraq onun iki mərhələsini qeyd etmək olar. Biri, kapitalizmin meydana gəlməsi ilə sərbəst və ya azad tipi, ikincisi, sahibkarlar təbəqəsinin meydana gəlməsi ilə bağlı olan tənzimlənən tipi. Bazar sisteminin hər iki tipi rəqabətin və inhisarçılığın iqtisadiyyatda aparıcı mövqeyə çatması ilə əlaqədar olmuşdur.

Bazar sisteminin birinci tipinin müxtəlif ölkələrdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, onun ən klassik nümunəsi 18-19-cu əsrlərdə və 20-ci əsrin ilk onilliyində İngiltərədə olmuşdur. Belə ki, bazar sisteminin bu tipi üçün azad rəqabətin fəaliyyət göstərməsi xarakterik hal almışdır. Bəzən ona görə də bazar sisteminin bu tipinə xalis kapitalizm deyilir. Belə şəraitdə iqtisadi fəaliyyət sferasına daxil olanların hamısı, istər kapitalistlər, istərsə də muzdlu işçilər şəxsi azadlığa malik olurlar. Lakin bazarda əsas “oyun qaydalarını” müəyyən edənlər kapitala malik olanlardır. Qiymət əsas müəyyənedici amil rolunu oynayır. Bu da iqtisadiyyatda böhranlı tənəzzül vəziyyətləri törədir.

Makroiqtisadi müvazinətə nail olmaq olmur, azad bazarın malik olduğu çeviklik aradan qalxır. İqtisadiyyatda hərc-mərclik artır və cəmiyyətin ictimai tələbatı ödənilməmiş qalır. Ona görə də kapitalizm həm daxili çətinliklərə, həm də xarici amillərin roluna, xüsusən sosial inqilablara əsaslanan sosializmin meydana gəlməməsi üçün, onun inkişafına imkan verən bazar sisteminin ikinci, tənzimlənən tipini meydana çıxartdı. Bu tipin ən üstün xüsusiyyətləri, dəyişilən şəraitə uyğun gələn, əsas aparıcı amil hesab olunan sahibkarlar təbəqəsinin meydana gəlməsi və resurslardan istifadə etmək hüququnun dövlət nəzarətinə keçməsindən ibarət olmuşdur. Ən başlıcası isə dövlətin qiymət, kredit, vergi vasitəsi ilə iqtisadiyyata müdaxilə etməsi və onun hüquqi fuksiyasının təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi əlaqələrinin möhkəmlənməsinin özəyində durması olmuşdur.

Təsadüfi deyildir ki, müasir bazar sisteminə “insan əməkdaşlığının qaydalarının genişlənməsi” kimi qiymət verilir. Bazar sisteminin bu tip resurslardan istifadə etmək hüququ mülkiyyəti təşkil etdiyindən burada təşkilatçılıq, yenilikçilik və risk etmək qabiliyyətinə malik olan hər kəsə mülkiyyətçi olmaq imkanı verilir. Mülkiyyət hüququ “oyun qaydaları”nı müəyyən edən əsaslar, “cəmiyyətdə tələb və təklif prinsipinin həyata keçirilməsini müəyyən edir”.

Bazar sisteminin ən mühüm üstünlüyü, onun daima istehsalın səmərəliliyinin stimullaşdırılması, maddi-texniki bazasının təkmilləşdirilməsi, şəxsi və ictimai mənafeyin birləşməsi ilə bağlıdır. Əvvəla, o, gəlirlərin bölgüsündə qeyri-bərabərlik törətdiyindən orada ədalətli iqtisadi prosesləri qurmaq mümkün olmur, ikincisi o, tam məşğulluq və sabit qiymət səviyyəsinə təminat vermir. Bununla əlaqədar olaraq bazar sisteminin müasir tipi üçün onun biri-birindən fərqlənən amerikan, yapon, isveçrə, alman və s. modelləri meydana gəlmişdir.