Mühazirə, nümayiş, sual-cavab, müzakirə, beyin hücumu
Detektorlar əməli yaddaşda və xarici qurğularda virusların axtarışını təmin edir. Həkim
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. Lokal şəbəkələr (LAN - Lokal Area Network).
- 2. Qlobal şəbəkələr (WAN - Wide Area Network) 3. Regional və ya şəhər şəbəkələri (MAN – Metropolitan Area Network).
- Korporativ şəbəkə
- OSI (Open System Interconnection)
- OSI modelində səviyyələr
- Date ( tarix)
|
Detektorlar əməli yaddaşda və xarici qurğularda virusların axtarışını təmin edir. Həkim antivirus proqramları virusların aşkar edilməsinə və zərərsizləşdirilməsinə imkan verir. Bunlara Doctor Web, Norton Antivirus və s.aiddir. Müfəttiş adlanan proqram kataloqların, proqramların, faylların və sistem sahələrinin məzmununu yadda saxlamaqla dövri olaraq cari vəziyyətlə ilkin vəziyyəti müqayisə edir. Müqayisə bir çox parametrlərə görə yerinə yetirilə bilər. Müfəttişin üstünlüyü ondadır ki, o proqramda dəyişiklik edən virusları tapmaq xüsusiyyətinə malikdir.
ilə yoluxmanın qarşısını alır. Vaksinləşmənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, proqram və ya diskin modifikasiyasında proqramın normal yerinə yetirilməsində əks olunmur. Eyni zamanda viruslar onu yoluxmuş kimi qəbul edir və ona görə də yayılmaya təkid etmir. Bu proqramların çatışmayan cəhəti çoxlu sayda müxtəlif viruslara yoluxmanın qarşısını alınmağın imkanlarının məhtudluğudur. Qeyd etmək lazımdır ki, virus bazası daim yenilənməlidir. Hər bir istifadəçi vaxtaşırı olaraq antivirus proqramlarının yeni versiyalarını almalıdır. Çünki vaxt keçdikcə köhnə proqramın "tanımadığı" və ona görə də məhv edə bilmədiyi yeni viruslar peyda olur. Virus bazasının yenilənməsi avtomatik, əllə və ya şəbəkədə server mühitində yenilənməni serverdən götürməsi üçün yolu göstərməklə mümkündür. Windows Brandmouer - Microsoft Windows əməliyyat sisteminin təqdim etdiyi təhkükəsizlik xidmətidir. Brandmouer Windows komplektinə daxildir və sistem təzə yükləndikdə aktiv rejimdə olur.İlk dəfə Windows XP SP2 versiyasında buraxılmışdır. Brandmauer özündə kompleks şəkildə proqram təminatı cəmləşdirir ki, bu da kompüterə internetdən və lokal şəbəkədən daxil olan bütün məlumatları yoxlayır, proqramın parametrindən asılı olaraq bəzi məlumatları kompüterə buraxır, bəzilərinə isə qadağa qoyur. Brandmouer antivirus proqramlarından fərqli olaraq kompüterə müdaxiləni də bloklaşdırır. Brandmouer ilə yanaşı antivirus proqramlarının da olması zəruridir.
Kompüter şəbəkəsi kompüter və bu tip sistemlər (printer və s.) arasında müəyyən protokolların köməyi ilə informasiya mübadiləsinə imkan verən bir sistemdir. Kompüterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər, şəbəkə adapterləri, modemlər və s.) ilə birləşirlər. Kompüter şəbəkələri ərazi əlamətinə görə, yəni şəbəkənin əhatə etdiyi ərazinin ölçüsünə görə aşağıdakı kimi təsnif edilə bilər:
eyni mühitdə və çox böyük olmayan ərazidə (bir otaq, bir bina, bir müəssisə və s. daxilində) qurulan şəbəkədir. Bu şəbəkələrdə kompüterlər arası məsafə adətən 1-2 km-dən çox olmur. 2. Qlobal şəbəkələr (WAN - Wide Area Network) 3. Regional və ya şəhər şəbəkələri (MAN – Metropolitan Area Network). Şəhər şəbəkələri (Metropolitan Area Networks, MAN) az yayılmış şəbəkələr növüdür. Bu şəbəkələr nisbətən yaxın vaxtlarda yaranıblar. Onlar böyük şəhərin ərazisinə xidmət etmək üçün nəzərdə tutulub. Şəhər şəbəkələri lokal və qlobal şəbəkələr arasında aralıq yer tutur. Bu şəbəkələr şəhər miqyasında lokal şəbəkələrin birləşməsi və lokal şəbəkələrin qlobal şəbəkələrə qoşulması üçün nəzərdə tutulub Lokal şəbəkələrdə istifadə olunan kabellər Lokal şəbəkələrdə aşağıdakı tip kabellər istifadə olunur: - Koaksial kabellər - Burulmuş cütlü kabellər. Bu kabellər kompüter şəbəkələrində istifadə olunan ən ucuz kabellərdir. - Optik kabellər Korporativ şəbəkə - korporasiyada istifadə olunan müxtəlif tətbiqi proqramlar arasında informasiya mübadiləsini təmin edən sistemdir. Modem sözü Modulator Demodulator sözlərindən əmələ gəlib. Modem kabel və ya telefon xətti vasitəsi ilə iki kompüteri birləşdirmək üçün qurğudur. Modemin əsas xarakteristikası verilənləri ötürmə sürətidir. Bir saniyə ərzində ötürülən informasiyanın miqdarı bitlərlə (bit/san. və ya bps – bits per second) ölçülür. Modemlər həm kompüterin daxili, həm də xarici qurğuları sırasına daxil edilə bilər.
ADSL (ing.. Asymmetric Digital Subscriber Line — asimmetrik rəqəmsal abunəçi xətti) — adi analoq telefon xətlərini yüksək sürətli qoşulma xətlərinə çevirən modem texnologiyasıdır.
radiorabitə) GSM mobil şəbəkələrində paketləri ötürmək üçün istifadə edilən texnologiyadır.
müasir kompüter şəbəkələrinin əsasını təşkil edir. 1983-cü ildə Beynalxalq standartlaşma institutu tərəfindən yaradılmışdır. OSI modeli acıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqələrinə xidmət edərək, sistemin müxtəlif əlaqə səviyyələrini təyin edir, onlara standart adlar verərək hər bir səviyyədə hansı funksiyanı yerinə yetirməsini göstərir.
OSI modelində hər bir qarşılıqlı əlaqə vasitələri 7 səviyyəyə bölünür.
Kanal səviyyəsi (Data Link)
Şəbəkə səviyyəsi (Network layer)
Nəqliyyat səviyyəsi (Transport layer)
Seans səviyyəsi (Session layer)
Təqdimetmə səviyyəsi (Prezentation layer)
Tətbiqi səviyyə (Application Layer) Qlobal kompüter şəbəkələri WAN (Wide Area Network) – bir-birlərindən çoğrafi uzaq (yer kürəsinin istənilən hissəsindəki) kompüterləri, printerləri və digər qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir. Rabitə vasitəsi olaraq əsasən yüksək sürətli telefon və peyk rabitəsindən istifadə olunur. Qlobal kompüter şəbəkələri əsasən kliyent- server texnologiyası əsasında fəaliyyət göstərir. Şəbəkənin proqram təminatı əsasən iki hissədən ibarət olur: Kliyent və Server. Şəbəkədə istənilən 2 obyektin qarşılıqlı əlaqəsi zamanı iki tərəf iştirak edir: müəyyən resurs imkanlarını ayıran və ondan istifadə edən tərəflər. Resurslardan istifadə edən adətən kliyent adlanır, resursları təmin edən tərəf isə server adlanır.
İnternetdə vahid idarəetmə mərkəzi yoxdur. Buna baxmayaraq şəbəkənin belə təşkili əslində dərindən düşünülmüş struktur deməkdir. Bu struktur 1969-cu ildə Amerika Birləşmiş Ştatları Müdafiə Nazirliyinin bölməsi olan ARPA (Advanced Research Project Agency – Elmi Araşdırmalar Agentliyi) tərəfindən işlənmişdir. Şəbəkə bir tərəfdən hərbi-sənaye sahəsində elmi tədqiqatlara təkan verməli , digər tərəfdən , məsələn aviasiya bombardmanı zamanı zədələnməyə dayanıqlı və bu şəraitdə normal fəaliyyətini davam etdirmək gücünə malik olan şəbəkələrin qurulması idi. Bu layihə ARPANET adlandırıldı. Bu layihə çərçivəsində iş paketlərin kommutasiyası ilə şəbəkələrin yaradılmasına əsaslanır. Bu şəbəkə növündə informasiya böyük olmayan paketlərə bölünür, həmin paketlər təyin olunmuş yerə çatana qədər səmərəli marşrut seçərək bir-birindən asılı olmayaraq müxtəlif şəbəkələrdə yerii dəyişir. Bütün paketlər son nöqtəyə çataraq yenidən birləşərək ilkin formanı alır. Bütün kompüterlərin eyni hüquqlu olması informasiyanın konkret
bir kompüterdən asılılığını aradan
qaldırır. Kommunikasiya xəttinin bir hissəsi sıradan çıxarsa, böyük olmayan paketlər digər işləyən xətlərə ötürülə bilər. Sistem inkişaf edərək 1983 – cü ildə iki şəbəkəyə - ARPANET və MİLNET şəbəkələrinə bölünür. MİLNET şəbəkəsi hərbi məqsədlər, ARPANET şəbəkəsi isə elmi tədqiqatlar üçün nəzərdə tutulurdu. İki şəbəkə arasında informasiya mübadiləsi imkanı yaranır və bu birləşmə İnternet adı ilə tanınır. Şəbəkələrdə müxtəlif texniki və informasiya təminatı istifadə edilir və buna görə də şəbəkələrin abonentləri arasında hamı üçün eyni olan ümumi qaydalar qəbul edilməlidir. Bu qaydalar təyin edilmiş standartlarda öz əksini tapır. Belə standartlar şəbəkə protokolları adlanır. Müxtəlif protokolardan istifadə edən şəbəkələrin (məsələn lokal və qobal) əlaqələndirilməsi üçün şlüz (gateway) istifadə edilir.İnternetdə əsas protokol TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet Protocol) - verilənlərin nəqlinə nəzarət/İnternet protokoludur.
ötürülməsinə nəzarət edən protokol (Transmission Control Protocol - TCP) və müxtəlif şəbəkələrdə qurğular arasında informasiyanın ötürülməsi zamanı şəbəkədə paketlərin marşrutlaşdırılmasını həyata keçirən protokoldan (IP) ibarətdir. İP protokolu ötürülən informasiyanı paketlərə bölür, onları nömrələyir. Bu zaman kiçik informasiya panelində həmin panelin ünvanlandığı kompüterin İP ünvanları göstərilir ki, bunun koməyi ilə informasiya müəyyən olunmuş ünvana çatdırılır. İP ünvan bir-birindən nöqtələrlə ayrılan 4 nömrədən ibarətdir: Məsələn : 192.168.1.30 . Bu ünvanlarda istifadə edilə biləcək ən kiçik rəqəm 0, ən böyüyü isə 255-dir. İP ünvanlar üçün yaddaşda 32 bit sahə ayrılır. TCP protokolu isə paketlərin lazımı nöqtəyə düzgün çatdırılmasına xidmət edir. Bu protokol aşağı səviyyədə fiziki və kanal səviyyəsini, yuxarı səviyyədə isə tətbiqi səviyyənin protokollarını (FTP, Telnet, poçt protokolu SMTP, WWW hipermətn xidməti və s. təşkil edir). Aşağıdakı şəbəkə protokollarından istifadə edilir: ARP (Adress Resolution Protocol – ünvanların məyyən edilməsi protokolu) 32 mərtəbəli İP ünvanları lokal şəbəkələrin ünvanlarına, məsələn Ethernet ünvanlarına çevrilir. FTP (File Transfer Protokol – Faylların ötürülmə Protokolları) – faylların bir kopmüterdən digər kompüterə ötürülməsinə xidmət edir. SMTP (Simple Mail Transfer Protocol – Elektron poçtla mübadilənin sadə protokolu) : Bu protokoldan məktubun istifadəçidən serverlərə göndərilməsi üçün və məktubun bir serverdən digərinə göndərilərək alıcıya çatdırılması üçün istifadə olunur. Məktubların qəbulu üçünsə poçt müştərisi POP3 (Post Office Protocol) və ya İMAP (İnternet Message Access Protocol) protokollarından istifadə edilir. Poçt müştərisi (poçt proqramı) – elektron poçtla işləmə üçün istifadəçinin kompüterində quraşdırılmış proqram təminatıdır. Məsələn, Microsft Outlook, Outlook Express və s.
İCMP (İnternet Control Mesage Protocol) : İP marşrutizatorlara və şəbəkənin əsas kompüterlərinə səhvlər haqqında məlumatların , idarəedici informasiyanın göndərilməsinə xidmət edir.
qorunub saxlanmasını təmin edən təşkilat internet-provayder adlanır. İnternet- provayder İnternetlə bağlı başqa xidmətlər də göstərir. Internetdə informasiyanın mübadilə sürəti Mbit/san ilə ölçülür. İnformasiya serverlərdə saxlanılır. Serverlərin öz ünvanları olur və onlar xüsusi proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar. Onların köməyilə poçtu və faylları göndərmək, verilənlər bazasında informasiya axtarışı aparmaq və s. həyata keçirmək mümkündür. Serverlər arasında informasiya mübadiləsi yüksək sürətli rabitə kanalları ilə həyata keçirilir. Ayrı-ayrı istifadəçilərin İnternetin informasiya resurslarına daxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keçirilir. Provayder kimi klientlərlə əlaqə saxlaya bilən və ümumdünya şəbəkəsinə çıxışı olan hər hansı bir təşkilat iştirak edə bilər. İnternetdə IP ünvanının seçilməsini və müştərinin şəbəkədə öz düyününə qoşulmasına şərait yaradan təşkilat “İnternet Servis Provayder” (İSP) adlanır. Təşkilat belə işləri müştəri ilə müqavilə əsasında həyata keçirir Xəttin buraxma qabiliyyəti onun mahiyyətindən asılı olur və saniyədəki bitlərin sayı ilə ölçülür. Azərbaycanda provayderlərdən “AzEvroTel”, “AzTelecom”, “Bakinter.net”, “İntrans”, ” Azeronline” , “ Superonline ” və s. misal göstərmək olar. Əsasən abonentlər şəbəkəyə öz provayderlərini telefon xətti ilə əlaqələndirməklə qoşulurlar. Internetdə resursların ünvanlanması. Domen adlar xidməti (DNS) : Əgər şəbəkədə ayrı-ayrı kompüterlər və istifadəçilər üçün identifikasiya sistemi mövcud olmasaydı, milyonlarla qovşaq kompüteri və milyonlarla istifadəçi arasında xaos baş verərdi. İnternetdə hər bir qovşaq kompüteri və istifadəçi şəxsi ünvana malikdir. İnternetdə informasiya paket adlanan hissələrə bölünür. Hər bir paketdə 4 Kbaytdan artıq olmayan informasiya ötürülür. İnternetin ayrı-ayrı hissələri marşrutizatorlarla bir – biri ilə əlaqələndirilir. Marşrutizatorlar paketlərin haraya göndərilməsi barədə qərarlar qəbul edir. Şəbəkələr arası İP protokolu ünvanlaşdırmaya cavabdehdir və şəbəkədə paketlərin hərəkətini (yalnız ötürülməsini) təyin edir. Bütün prosesi isə TCP protokolu idarə edir. Qəbuledici tərəfdə TCP protokolunun proqra təminatı paketi toplayaraq onu düzgün ardıcıllıqla yerləşdirir. Əgər xəbər qısadırsa, TCP protokolundan başqa UDP (User Datagram Protocol) protokolundan da istifadə edilir. Xəbəri ünvana çatdırmaq üçün onu ünvanlaşdırmaq lazımdır. TCP/İP stekində 3 tip ünvandan istifadə edilir: lokal (aparat ünvanı da adlanır), İP (İnternet
protocol) və domen adlar DNS (Domain Name Service). İnternet şəbəkəsinə qoşulmuş hər bir komputer unikal ünvana malikdir. İnternetdə verilənlərin ötürülməsi üçün rəqəm və ad tipli ünvanlardan istifadə edilir. Şəbəkə səviyyəsində paketlər İP ünvanlar vasitəsilə ötürülür. Bu ünvanın uzunluğu 32 bit olub, hərəsi 8 bitdən ibarət oktet adlanan 4 hissədən təşkil olunur. Hər bir hissə 0-dan 255-ə qədər ədədləri qəbul edə bilir və o biri hissələrdən ayırmaq üçün ədəddən sonra nöqtə yazılır. Məsələn: 110.30.74.200. Belə yazılış İP-ünvan adlanır. Ünvanın 1-ci hissəsi şəbəkənin, 2-ci hissəsi isə qovşağın nömrəsini təyin edir. Şəbəkə nömrəsi xüsusi internet mərkəzinin (İnternet Network İnformation Center İnternic) zəmanəti ilə təyin edilir. Başlanğıc ünvan marşrutizatora kompüterin hansı şəbəkəyə aid olduğunu göstərir. Rəqəm ünvanı kompüterlərin mübadiləsi zamanı istifadə olunur. İnsanlar arasında çox zaman ad ünvanlarından istifadə olunur. Ona görə də şəbəkədə kompüterlərə adlar verilir.Internetdə kompüterlərin ünvanı Domain Name Service (DNS) domen adlar xidmətində istifadə olunur. Bu zaman kompüterə müraciət edərkən qovşağın rəqəm ünvanlarını yadda saxlamaq lazım gəlmir. Ümumdünya hörümçək torunda DNS standartı ilə yazılmış ünvanlar nöqtə ilə ayrılmış bir neşə elementdən ibarət olurlar. Bu elementlər domen adlanır. DNS ünvanı 3 hissəyə bölünür. Əsas hissəsi birinci səviyyəli domen adlanıb, təşkilat üzrə təsnif olunur:
.com - kommersiya təşkilatları
.edu - təhsil müəssisələri
.org – qeyri-kommersiya təşkilatları
.gov - hökumət qurumları
.mil - hərbi qurumlar
.int - beynəlxalq təşkilatlar
.net - şəbəkə xidmətləri göstərən təşkilatlar və ya provayderlər Məsələn: www.wikipedia.org . Birinci səviyyəli təşkilat domenlərindən başqa, kompüterin yerini müəyyənlaşdirən coğrafi domenlər də var. Birinci səviyyəli coğrafi domenlər:
.de - Almaniya
.fr - Fransa
.se - İsveç
.ru - Rusiya
.jp - Yaponiya
.us - Amerika Birləşmiş Ştatları
.tw - Tayvan
.tr - Türkiyə
.ua - Ukrayna
.ro - Rumıniya
.kz - Qazaxıstan
.tk - Takilao
.ge - Gürcüstan
.uk - Böyük Britaniya Məsələn: www.google.az; yandex.ru Lokal ünvanlar: alt şəbəkə çərçivəsində verilənlərin ünvana çatdırılması üçün istifadə edilir. Lokal ünvanlar MAC ünvanlar adlanır. Lokal ünvanlar şəbəkə adapteri istehsalçıları tərəfindən təyin edilir. Bütün mövcud lokal şəbəkə texnologiyalarında MAC ünvanlar 6 baytlıq formata malik olur. Məsələn: 11-AO- 17-3D-bc-01
Elektron poçt (e-mail) : Hazırda e-mail ən geniş yayılmış rabitə xidmətidir. İlk elektron poçt 1971-ci ildə BBN firmasının mühəndisi Rey Tomlinson tərəfindən yaradılmışdır. O, ilk elektron məktubu göndərmək üçün SNDMSG proqramını işləyib hazırlamışdır. Tomlinson istifadəçi adını domen adından ayırmaq üçün “@” simvolundan istifadə etmişdir , ingilis dilində bu “at” (-da, -də şəkilçiləri) deməkdir. Başqa sözlə, istifadəçinin hansı domendə olduğunu bildirirSNDMSG proqramının köməyi ilə ARPANET-də ilk elektron məktub göndərilmişdir. Elektron poçt vasitəsilə bir neçə saniyə ərzində Internet şəbəkəsinin yerləşdiyi istənilən yerə mətn, şəkil, audio və video yazılar kimi informasiya göndərilir və əldə edilir. Elektron məktub hazırlamaq üçün istifadəçi offline rejimində işləyir. O, poçt müştəri-proqramının köməyi ilə məktubun mətnini formalaşdırır, alıcının ünvanını göstərir və məktuba müxtəlif əlavələr edir. Bundan sonra istifadəçi online rejiminə keçir, daha dəqiq desək, poçt serveri ilə əlaqə yaradır və məktubun göndərilməsi üçün onu poçta yerləşdirmək əmri verir. Hazırlanmış məlumat serverə ötürülür və məktubu alan istifadəçi fərdi kompüterində öz ünvanına baxmaqla onu qəbul edir. Poçt qutusundan alınmış məktub ya saxlanılır, ya da ləğv edilir. Poçt serveri periodik olaraq abonentlərin qutularına baxır, daxil olmuş məlumatların göndərilməsini təşkil edir. Elektron ünvanla işləyərkən SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) və POP3 (Post Office Protocol 3) protokollarından istifadə edilir. SMTP protokolu məktubun göndərilməsinə, POP3 protokolu isə məktubun çatdırılmasına cavabdehdir. Göndəriləcək poçt «elektron poçt qutusuna» yazılır. Bu poçt serverin daimi yaddaşında yerləşən kataloqdur və ona yalnız həmin poçt yeşiyinin abonenti daxil ola bilər. Abonent serverə müraciət edərkən poçtu oradan çıxarır, poçt yeşiyindən çıxarılan məktub serverdə saxlanılmır. Windows əməliyyat sistemi üçün Microsoft Outlook elektron poçt proqramı geniş istifadə olunur. Poçt ünvanı aşağıdakı quruluşa malikdir: istifadəçi @ qovşaq kompüteri, altdomen, I səviyyəli domen, (info@taxes.gov.az) İstifadəçi-bu, istifadəçinin adıdır. @ - kommersiya işarəsi istifadəçinin adını qovşaq kompüterinin adından ayırır. Ünvanın 2-ci hissəsi (@ işarəsindən sonra) istifadəçinin İnternetə qoşulduğu kompüterin ünvanını göstərir. Kompüter ünvanı bir-birindən nöqtə ilə ayrılan bir neçə hissədən ibarətdir. Elektron məktubun qəbul edilmiş formatı başlıq və məlumatdan ibarət olur:
doldurulur) Reply To : məktubuna cavab verilən abonentin elektron ünvanı WWW (World Wide Web) – ümümdünya hörümçək toru adlanır. İnternetin əsas xidmətlərindən biridir. Son zamanlar WWW və onun proqram təminatı İnternet universal informasiya xidmətləri vasitələrini müəyyənləşdirir. Onlar istifdəçinin praktik olaraq FTP, e-mail, WAİS, Gopher və s. resurslarından istifadə etməsini təmin edir.
tez keçid etmək üçün özündə hipermüraciətləri, mətn və qrafiki informasiyanı saxlaya bilər. .htm veb-səhifə formatıdır. Ümumi mövzu və dizayna görə bir- biriləri hiperkeçidlər vasitəsi ilə əlaqələndirilmiş , bir Web-serverdə yerləşən bir neçə Web-səhifə Web-sayt adlanır. Veb Server istifadəçilərin Internetdəki Veb səhifələrə və digər verilənlərə daxil olmasına şərait yaradan xüsusi proqramlarla təmin olunmuş kompüterdir.
Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|