Mühazirələr i.ü. f d., İsmayılova H. Q. Bakı – 2022

Təbii mühitin cəmiyyətə və onun məhsuldar qüv­və­lərinə təsir göstərdiyi kimi, təsərrüfat sahələ­ri­nin müx­təlifliyinə də səbəb olur. Lakin bu müxtəliflik bütün dövr­lər üçün sabit olmayıb, məhsuldar qüvvələr inkişaf et­dikcə və ictimai quruluş dəyişdikcə o da tək­milləşir və for­malaşır.

Cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı əlaqəsi cəmiyyətin di­namik inkişafında mühüm rol oynamışdır. Cəmiy­yətlə tə­biətin inkişafının ilkin mərhələsində (ən qədim ins­an­lar) yalnız təbiətin hazır məhsullarından istifadə etmək im­kanlarına (balıq və meşədə olan heyvanları ov­la­maq, ya­banı meyvələrdən və s. istifadə edirdilərsə) malik idi­lər­sə, sonrakı inkişaf dövründə həmin əlaqələr yeni for­ma və məzmun alır. Bu səbəbdən də “təbiət və cə­miy­yət” problemləri ilə məşğul olan mütəxəssislərdən biri olan Y.P.Tursovun fikrincə, təbiətlə cəmiyyətin qar­şı­lıq­lı dinamik inkişaf dövrü aşağıdakı bir neçə mü­hüm mə­r­hələ ilə səciyyələnir:

1.Qədim dövr - bu dövr əsasən insanın təbiətdən bir növ asılı olan dövrü kimi şərh olunur. Bu dövrlərdə in­sanın ümumi dünya görüşü səthi olduğundan və elm bir o qədər inkişaf etmədiyindən təbii mühitin qa­nu­nauy­ğun­luq­l­arını dərk etməkdə çətinlik çəkirdi. Istehsal olu­nan məhsullar sadə alətlər vasitəsilə həyata keçirilirdi. Tə­bii mühitin ekoloji tarazlığı təbii şəkildə saxlanılırdı;

2.İkinci mərhələ iqtisadi cəhətdən (sənayeyə qə­dər­ki olan dövr) qədim və orta əsrlər dövrünü əhatə et­mək­lə əkinçiliyin inkişafı dövrü kimi xarakterizə olu­nur. Bu mərhələdə artıq cəmiyyət torpaq sahələrinin ge­niş­ləndirilməsi və ondan, təsərrüfat sahələrindən öz məq­səd­lərinə uyğun istifadə etməsi, sənətkarlığın meydana gəl­məsi, nəqliyyatın primitiv vasitələrinin (qoşqu və ya­xud heyvanların gücünə əsaslanan) dövriyyəyə cəlb olun­ması, yeni yaşayış məskənlərinin yaradılması mər­hə­ləsi kimi xarakterizə olunur. Digər bütün nailiyyət bu mər­hələdə ondan ibarətdir ki, insan cəmiyyəti artıq hey­van­ların əzələ enerjisindən, küləyin və suyun gücündən is­tifadə etməklə enerji almaq imkanlarına malik olurlar. Enerji istehsalının meydana gəlməsi insanın təbiətə tə­si­ri­ni əvvəlki dövrlərə nisbətən artırır;

3.Cəmiyyətin inkişafının üçüncü mərhələsi səna­ye mər­hələsi kimi səciyyələnir. Bu mərhələ insan cə­miy­yə­ti­nin yüksək səviyyədə istehsal vasitələrinin inkişafı sa­y­ə­sində təbii mühitə və təbii ehtiyatlara intensiv təsir gös­tərən mərhələsi kimi qiymətləndirilir. Bu mərhələdə in­san cəmiyyəti təbiətə təsiri gücləndirməklə yüksək sə­viy­yədə maddi nemətlər istehsalına şərait yaradır. Yer kü­rəsinin regionlarda təbii ehtiyatlardan istifadəsi art­dıqca insanın maddi rifahının yaxşılaşdırılması və insan cə­miyyəti tam şüurlu surətdə təbiətin qa­nu­nauy­ğun­luq­la­rını dərk edir. Ehtiyatlar potensialından istifadə et­mək­lə təbii mühitin mühafizəsi məsələlərini ön plana çəkir.

Məlumdur ki, təbiətlə cəmiyyət arasında qarşı­lıq­lı əlaqə mövcuddur. Bu əlaqə cəmiyyətdə təbiətin, əskikliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanununa müvafiq in­ki­şaf edir. İnsan cəmiyyəti özünün spesifik sosial qa­nunları əsasında təbiətə təsir göstərir. Buna görə də in­san­la təbiət arasında qarşılıqlı əlaqə mürəkkəb olur.

Elmi-texniki inqilab, insanların getdikcə artan tə­lə­batının ödənilməsi məqsədilə, onların təbiətə təsir dai­rə­sini daha da genişləndirmişdir. İnsanın təsir dairəsi tək­cə biosfer, hidrosfer, litosfer və atmosferlə məh­dud­laş­mayaraq, kosmik fəzaya da nüfuz etdi.

Ümumi bəşəri tərəqqi – təsərrüfat sahələrinin nis­bə­tində, məhsuldar qüvvələrin tərkibində, texnika və tex­nologiyada, məhsulların növ tərkibində, istehsal is­teh­lakı və şəxsi istehlakında, keyfiyyət dəyişikliyində mü­şahidə olunur.

Nəticədə nəinki insanın təbii proseslərə müda­xi­lə­­si­nin xarakteri, həm də bu müdaxilənin nəticəsinin xa­rak­teri dəyişir. Sərvətlərdən istifadə edərkən insan eko­lo­giyanı qorumalı, gələcək nəsilə mənfi təsir izləri bu­rax­mamalıdır.