Mühazirələrin icmalı Bakı -2023 «Əməyin iqtisadiyyatı» fənninin proqrami

8.4.Əmək haqqının (əməyin ödənilməsinin) əsas funksiyaları
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində həyata keçirilən bölgü münasibətləri sosial ədalət prinsiplərinin bərqərar olunmasına tam cavab vermir. Odur ki, əməyin ödənilməsi sistemlərinin təkmilləşməsi obyektiv bir zərurət kimi ortaya çıxır.
İqtisadi islahatların qarşısında duran əsas məsələlərdən biri işçilərin öz əməklərinin nəticələrinə maraqlarını gücləndirmək üçün əmək haqqının (əməyin ödənilməsinin) əsas funksiyalarının bərpa olunmasına şəraitin yaradılmasıdır.Əmək haqqının funksiyaları şəkil 8.4-də göstərilmişdir.



Təkrar istehsal funksiyası

Stimullaşdırıcı funksiya

Tənzimləyici funksiya





Əmək haqqının funksiyaları





“Mövqe” (status) funksiyası

İdarəetmə funksiyası

Şəkil 8.4. Əmək haqqının funksiyaları

8.5.Əməyin ödənilməsi fondunun planlaşdırılması

Bazar münasibətləri şəraitində dövlət müəssisələri öz təsərrüfat fəaliyyətini tam təsərrüfat hesabı və özünümaliyyələşdirmə şəraitində qurur.
Özəl müəssisələr isə tamamilə sərbəst, lakin mövcud qanunlara əməl etməklə, sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirir.
Müəssisələrdə əmək haqqı (əməyin ödənilməsi) fondunun və orta əmək haqqının müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur. Əmək haqqının plan fondu - müəssisənin istehsal planının yerinə yetirilməsi ilə məşğul olan bütün işçilərinin əməyin ödənilməsi üçün istehsal xərcləri smetasında nəzərdə tutulan vəsaitlərin məbləğidir.
Əmək haqqı fondunun hesablanması üçün əsas məlumatlar:
- müəssisənin istehsal proqramından;
- işəmuzd işlərə qoyulan qiymətdən;
- peşə və ixtisaslar üzrə fəhlələrin plan sayından;
- bir fəhlənin iş vaxtının plan büdcəsindən;
- başqa kateqoriyadan olan işçilərin plan sayından;
- fəhlələrin əməyinin ödənilməsinin mövcud tarif sistemindən;
- tətbiq olunan əmək haqqı və mükafatlandırma sistemlərindən;
- mühəndis-texniki işçilərin və qulluq­çuların vəzifə maaşları sxemindən;
- əsas dövrün əmək haqqı fondunun quruluşundan ibarətdir.
Müəssisədə əməyin ödənilməsinin vahid fondunu hesablamaq üçün əvvəlcə təsərrüfat hesablı gəliri müəyyən etmək lazımdır:
T = V- M_x - P_f - F_k - B_ö - İ_n ±C
Burada: V - məhsul satışından, xidmətlərdən əldə edilən məbləğ,
M_x - material xərcləri;
P_f - fondlara və əmək ehtiyatlarına görə ödəmələr;
F_k - kreditə görə faizlər;
B_ö - hesablanmış gəlirdən büdcəyə ödəmələr;
İ_H - icarə haqqı;
C - ödənilmiş və ya alınmış cərimələr.
Təsərrüfat hesablı gəlirdən müəssisə risk fondu, istehsalın, elmin və texnikanın inkişafı və sosial inkişaf fondu yaratdıqdan sonra yerdə qalan vəsait əməyin ödənilməsinin vahid fondunu təşkil edir.
ƏÖVF = T ±P – F_r –F_i – F_s
Burada: T-təsərrüfat hesablı gəlir;
P-sair - planlaşdırılmamış (nəzərdə tutulmamış) gəlirlər, xərclər, itkilər və s.
F_r - risk fondu;
F_ı - istehsalın, elmin və texnikanın inkişaf fondu;
F_s - sosial inkişaf fondu.
Əmək haqqı fondunun təsnifatı cədvəl 8.1-də göstərilmişdir
Cədvəl 8.1
Əmək haqqı fondunun təsnifatı

Əmək haqqı fondunun quruluşu	hesabat	plan
İşəmuzd qiymətlər və tarif maaşı üzrə əsas əmək fondu İşəmuzdçulara və vaxtamuzdçulara əmək haqqı fondundan verilən mükafat Gecə vaxtı işlənilən işə əlavələr Bayram günləri işlənilən işə əlavələr Əsas işdən azad olmayan briqadirlərə verilən əlavələr Şagirdlərin öyrədilməsi üçün verilən əlavələr Normal iş şəraitdən kənarlaşmaya görə əlavələr İş vaxtından kənar iş üçün əlavələr
Saatlıq əmək haqqı fondunun cəmi
İxtisar edilən iş gününə görə yeniyetmələrə verilən əlavələr Südəmər uşaqlı analara verilən əlavələr
Günlük əmək haqqı fondunun cəmi
Növbəti və əlavə məzuniyyətlərin ödənilməsi Dövlət və ictimai vəzifələrin yerinə yetirilməsi vaxtı üçün ödəmələr İstifadə olunmayan məzuniyyətlərin ödənişi Uzun müddət bir müəssisədə işləməyə görə verilən əlavələr İşdən çıxarkən verilən kompensasiya Başqa müəssisəyə və ya oxumağa ezam edilən işçilərin əmək haqqı
Aylıq (illik) əmək haqqı fondu

Mövzu 9. Əmək haqqının tarif sistemi