Mulkchilik shakllarini o`zgartirish yo`llari va usullari

Xususiy mulk – bir shaxsga jumladan, tadbirkorga qarashli bo’lib, yollanma 
mehnatga asoslangan holda daromad olishga qaratilgan mulkdir. 
Bu yerda mulk 
egasi bilan tadbirkorni bir xil qarash kerak emas. Mulk egasi o’z mulkini o’zi yuritishi 
ham mumkin, uni tadbirkorga ijaraga berishi ham mumkin. Agar mulk egasi o’z 
mulkini o’zi yuritsa, u bir vaqtning o’zida ham mulk egasi ham tadbirkor sifatida 
namoyon bo’ladi. 
O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g’risidagi qonunida (7-modda) 
xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf 
16
Ўлмасов А., Ваҳобов А. Иқтисодиёт назарияси: Дарслик. – Т.: «Иқтисод-Молия», 2014. 

---

23 
etish huquqidan iboratdir, deb ko’rsatilgan. shu bilan birga xususiy mulk bo’lgan mol-
mulkning miqdori va qiymati cheklanmasligi tahkidlanadi. Xususiy mulk ham boshqa 
har qanday mulk shakllari kabi o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. U so’zsiz, 
tashabbuskorlik 
va 
tadbirkorlikni, 
mehnatga 
mashuliyatlilik 
munosabatlarini 
rag’batlantiradi
17
. shu bilan birga, tovar ishlab chiqarish sharoitida u xufyona daromad 
orttirishga intilish hissini tug’diradi. Mulkchilikning bu shaklini tan olish iqtisodiyotda 
uni qo’llash foydali bo’lgan bo’g’inlarni aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va 
huquqiy mexanizmlarini shakllantirishni taqozo qiladi. Lekin xususiy mulkchilikni 
bunday tan olish uni mutlaqlashtirish bilan umuman bog’liq emas. Bu mulk sotib 
olingan ishlab chiqarish vositalari asosida mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat 
korxonalari, koo’erativ firmalar, magazin, oshxona va shu kabilarni sotib olish orqali 
vujudga kelishi, ko’’ayishi mumkin. 
Xususiy mulk: 
1. Xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy tarzda egalik qilish, undan 
foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir. Xususiy mulk mulkdorning ishlab 
chiqarish jarayonida va (yoki) yollanma mehnatni qo’llashda shaxsan bevosita ishtirok 
etishiga asoslanishi mumkin. 
2. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. 
Mulkdor o’z mulkidan faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mahrum 
etilishi mumkin. 
3. Xususiy mulk fuqarolarning yollanib ishlashdan, tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug’ullanishdan 
olgan 
daromadlari 
hamda 
kredit 
muassasalariga 
qo’ygan 
mablag’laridan, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlardan kelgan daromadlardan, 
meros bo’yicha va amaldagi qonun hujjatlarida man etilmagan o’zga asoslarga muvofiq 
mol-mulkka ega bo’lishlari hisobiga hosil etiladi va ko’’ayib boradi. Fuqarolarning 
xususiy mulki ularning davlat mulkini xususiylashtirishda ishtirok etishi hisobidan 
vujudga keltirilishiga ham yo’l qo’yiladi. 
17
Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., «Fan va 
texnologiya» nashriyoti, 2005. – 102 b.

---

24 
4. Fuqaro o’zining mehnat qilish qobiliyati – ishchi kuchini tasarruf etishda 
mutlaq huquqqa ega. U bu huquqni mustaqil tarzda yoki shartnoma (bitim, ahdlashuv) 
asosida amalga oshiradi. 
5. Uy-joy koo’erativining, uy-joy qurish, dala hovli, garaj koo’erativi yoki 
boshqa koo’erativning ahzosi foydalanish uchun o’ziga berib qo’yilgan kvartira, dala 
hovli, garaj yoxud boshqa imorat yoki bino uchun ‘ay badalini batamom to’lagach shu 
mol-mulkka nisbatan mulkiy huquqni qo’lga kiritadi. 
Davlat va idoraviy uy-joy fondining uyidan turar joyni ijaraga olgan ijarachi va 
uning oila ahzolari mulkdordan tegishli kvartira yoki uyni (uyning bir qismini) sotib 
olishga haqlidir. 
Mazkur mol-mulkni mulk qilib sotib olganidan keyin fuqaro uni o’z xohishiga 
ko’ra tasarruf etishga — sotishga, vasiyat qilib qoldirishga, ijaraga berishga, undan 
garov sifatida foydalanishga, unga doir qonunga zid bo’lmagan boshqa bitimlar tuzishga 
haqlidir. 
6. Xususiy mulk o’z mol-mulkini sarmoya sifatida o’rtaga qo’yish, davlat, 
koo’erativ va o’zga korxonalarning mol-mulkini, ijaraga olingan mol-mulkni sotib 
olish, mol-mulkni kim oshdi savdosida yoki qonunda yo’l qo’yiladigan o’zga asoslarda 
xarid etish asnosida yuzaga keladi. 
7. Xususiy mulk bo’lishi mumkin bo’lmagan obhektlar O’zbekiston 
Respublikasi qonunlari bilan belgilab qo’yiladi. 
8. Savdo va xizmat ko’rsatish sohasi obhektlari ular joylashgan yer uchastkalari 
bilan birga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda hamda shartlarda yuridik va 
jismoniy shaxslarning xususiy mulki qilib berilishi mumkin. 
Turli shakldagi mulklarning aralashib, birikib ketishi natijasida aralash mulk ‘aydo 
bo’ladi. Bu mulk alohida olingan obhektning turli mulkdorlar ishtirokida 
o’zlashtirilishini bildiradi. 
O’zbekiston Respublikasida mulk quyidagi shakllarda bo’ladi: 

xususiy mulk; 

shirkat (jamoa) mulki; 

---

25 

mahmuriy-hududiy tuzilmalarning mulkidan (kommunal mulkdan) iborat 
davlat mulki; 

aralash mulk; 

boshqa davlatlar hamda xalqaro tashkilotlar yuridik va jismoniy 
shaxslarining mulki. 
O’zbekiston Respublikasi barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy 
jihatdan muhofaza etilishini kafolatlaydi
18
. 
O’zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatini bar’o etishda ham aynan 
mulkning turli shakllari o’rtasidagi mutanosiblikni tahminlash hisoblanadi. Akademik 
M.sharifxo’jaev fuqarolik jamiyati haqidagi falsafiy qarashlarni, eng avvalo Gegelning 
fikrlarini o’rganib, tahlil qilib fuqarolik jamiyatining to’rtta asos-belgilari mavjud, deb 
ko’rsatadi. Ularga iqtisodiy asos-belgi, siyosiy asos-belgi, mahnaviy asos-belgi, 
demokratik omil kiradi. U, haqli ravishda, demokratik omil fuqarolik jamiyatining 
“aslida birinchi asos-belgi”sidir, deb yozadi
19
. 
Olim fikrini davom ettirib, fuqarolik jamiyatining demokratik asoslarini quyidagi 
yo’nalishlarga klassifikatsiya qiladi: 
–
iqtisodiy erkinlik, turli mulk hakllari va bozor munosabatlarining 
shakllanganligi, ular asosida yuzaga kelgan bozor iqtisodiyoti; 
–
inson va fuqaroning tabiiy huquqlarini so’zsiz tan olish hamda himoya qilish; 
–
hokimiyatning suverenligi, erkinligi va demokratik xarakterga ega ekanligi; 
–
qonun va odil sudlov oldida hammaning te’’a-tengligi, shaxsning zaruriy 
huquqiy himoyasi; 
–
hokimiyatning bo’linishi va ular o’rtasidagi o’zaro aloqaga asoslangan 
huquqiy davlatning mavjudligi; 
–
siyosiy va mafkuraviy ‘lyuralizm, ochiq muxolifatning borligi, ijtimoiy-
siyosiy hayotda ularning amal qilishi; 
–
so’z va matbuot erkinligi; 
18 (5-модда Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 майдаги 851—XII-сон Қонуни таҳририда — Олий Кенгаш 
Ахборотномаси, 1993 й., 5-сон, 235-модда) 
19 Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. –Т.: Шарқ, 2003. – 10 б. 

---

26 
–
davlatning fuqarolar shaxsiy hayotiga aralashmasligi, davlat va fuqarolar 
o’rtasidagi o’zaro mashuliyat va majuriyatlarning bajarilishi; 
–
ijtimoiy barqarorlik, tinchlik, hamkorlik va milliy totuvlik tahminlanganligi; 
–
odamlarga munosib hayot yaratib berishni tahminlovchi samarali ijtimoiy 
siyosatning olib borilishi kabilardir
20
. 
shubhasiz, mazkur yo’nalishlar fuqarolik jamiyatining demokratik xususiyatlarini 
ochib berishga yordam beradi. Yuqoridagilardan eng muhimi baribir mulkchilikning 
turli shakllarining rivojlanishi jamiyatdagi umumiy muvozanatni barqarorligini 
tahminlab beradi. Mavjud qarashlarni tahlil qilib ‘rofessor F.Musaev, “ular o’rtasida, 
davlat bilan bog’liq masalalarning yetarli tadqiq etilmaganini ehtiborga olmaganda, 
yaqinlik ko’’, eng asosiy yaqinlik shundaki, ularning hammasi O’zbekistonning milliy 
demokratik taraqqiyoti yo’lini fuqarolik jamiyati qurishda, deb biladilar”
21
, degan 
xulosaga keladi.
shuning uchun F.Musaev yozadi: “Mahlumki, har qanday demokratik tuzumning 
mohiyati undagi ijtimoiy, siyosiy, huquqiy qadriyatlar bilan belgilanadi. Bu 
qadriyatlarning subhekti ham, obhekti ham shaxs – jamiyat – davlat tizimida, ular 
o’rtasidagi munosabatlarda namoyon bo’ladi”
22
. Demak, fuqarolik jamiyatining 
demokratik asoslari va xususiyatlari shaxs – jamiyat – davlat o’rtasidagi 
munosabatlarda, ushbu munosabatlar jarayonida amal qilinadigan, shakllantiriladigan, 
qo’llab-quvvatlanadigan demokratik qadriyatlardadir. shaxs – jamiyat va davlat 
o’rtasidagi munosabatlari asosan iqtisodiy kesishmalardan, yahni ular o’rtasidagi 
mulkiy munosabatlarni keltirib chiqaradi va turli mulk shakllarining jamiyatda mavjud 
bo’lishini obhektiv taqozo etadi. 
F.Musaev taklif etgan shaxs – jamiyat – davlat modeli aslida shaxs – jamiyat, 
shaxs – davlat, jamiyat – davlat va ushbu subhektlar munosabatlarining sintezi bo’lgan 
ijtimoiy aloqalar tizimini ifoda etadi. ushbu modelga tayangan holda fuqarolik 
jamiyatining demokratik harakterini ochib bersa bo’ladi. 
20
Ўша асар. – 19 б. 
21
Мусаев Ф. Демократик давлат қуришнинг фалсафий-ҳуқуқий масалалари. –Т.: O’zbekiston, 2007. – 79 б. 
22
Ўша жойда. 

---

27 
shaxs – jamiyat tizimidagi munosabatlar quyidagi demokratik institutlarning 
faoliyatiga, ularning shakllanganligiga bog’liqdir: 
– xususiy mulk va shaxsning iqtisodiy erkinligini tahminlovchi nodavlat 
tashkilotlari; 
– davlat munosabatlari (masalan, maktablar, mahnaviyat o’choqlari, o’quv 
yurtlari, mahkamalar), hissadorlik korxonalari va ularning mulklari; 
– oila, qarindosh-urug’ institutlari va ularning mulklari; 
– jamoat uyushmalari; 
– diniy konfessiya va tashkilotlar; 
– adaniy-mahrifiy birlashmalar; 
– jamg’armalar, assotsiatsiyalar; 
– ommaviy axborot vositalari va boshqalar. 
Mazkur institutlar demokratik munosabatlarni rang-baranglashtiradi va ularni 
fuqarolik jamiyatining ideal modeliga yaqinlashtiradi
23
. 
shaxs-jamiyat tizimidagi munosabatlarning demokratik xarakteri har bir 
jamiyatda amal qiladigan ijtimoiy-axloqiy, siyosiy-huquqiy va mahnaviy im’erativlar 
orqali namoyon bo’ladi. Yuqoridagi demokratik institutlar mazkur im’erativlarga 
tayanganidagina 
shaxs-jamiyat 
munosabatlarini 
va 
mulkiy 
munosbatlarni 
mustahkamlashga, yuzaga keladigan ziddiyatlarni ijtimoiy manfaatlar nuqtai nazaridan 
hal etishga erishadi.