Muloqot jarayonida lingvomadaniy muammolar

TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL 
Biz birinchi navbatda terminlar (belgilangan, shunday va noaniq) haqida 
to‘xtalamiz, uning o‘ta chalg‘ituvchi ahamiyatiga qaramay, tarjimada ko‘pincha 
semantik ifodani talab qiladi. Ma’lumki, har ikkala artikl ham olmosh kelib chiqishiga 
ega: aniq artikl ko‘rsatuvchi olmoshdan, noaniq – bir songacha boradigan noaniq 
olmoshdan olingan. Bu ularning dastlabki ahamiyati bo‘lib, ba’zida zamonaviy 
foydalanishda o‘zini namoyon qiladi. Bunday hollarda ularning lug‘aviy ahamiyati 
tarjimada yuborilishi kerak, aks holda o‘zbekcha tarjima to‘liq va noto‘g‘ri bo‘ladi 
chunki semantik tarjimalarning ahamiyati taklifning butun semantik mazmunining 
ajralmas qismidir. 
Yuqorida keltirilgan barcha tarjimalardan ko‘rinib turibdiki, tarjimada artiklning 
lug‘aviy, lekin ba’zan va grammatik ahamiyatiga e’tibor bermaslik mazmunning to‘liq 
yoki noaniq bo‘lishiga olib kelgan. 
Harbiy sohadagi talabchanlik, yoshlar bilan individual ishlash, ularda harbiy 
terminlar orqali erkin muloqot yuritish ko‘nikmalarini shakllantirish, harbiy yo‘nalish 
bo‘yicha ilmiy izlanishga jalb qilish kabi maqsad va vazifalar asosida ta’lim beriladi. 
Ular o‘z tarkibida umumiy harbiy atamani ifodalashi bilan ajralib 
turadi.Shuningdek, unda ma’lum bir harbiy atamalar haqida ixcham va tushunarli 

---

“PEDAGOGS” 
 international research journal ISSN: 
2181-4027
_SJIF: 
4.995
 
www.pedagoglar.uz
 


Volume-26, Issue-2, January - 2023
 
53
tarzda batafsil ma’lumotlar berib o‘tilgan. Ba’zi so‘zlarning ko‘lami ancha keng, 
chunki ular harbiy lug‘atning katta qismini o‘z ichiga oladi. 
Masalan, bomb komponentli harbiy atamalar 65 xil so‘zni hosil qilishi mumkin. 
Taqqoslang: bomb -bomba (aviatsiyadagi); qo‘l granatasi; (minomet) mina; 
bombalarni tashlash, bombardimon qilish (havodan)/ (qo‘l) granatalarni uloqtirish; 
minamyot bilan o‘qqa tutish; bombaga oid va hokazo. 
Harbiy terminologiya o‘ziga xos struktur va leksiksemantik xususiyatlar bilan 
tavsiflanadi. O‘zbek tilida harbiy terminologiya sistemasi muayyan struktur 
modellarning ustunligi bilan ajralib turadi. Tahlil qilingan materiallardan qo‘rinib 
turibdiki, ingliz harbiy professionalizmlari ot, sifat, fe’l, shuningdek, ravishdosh so‘z 
turkumlarida ifodalanadi. 
Miqdor jihatdan harbiy atamalar, asosan, ot va fe’l so‘z turkumiga xos so‘zlar 
bilan ifodalanadi. Foiz jihatidan substantiv atama va so‘z birikmalar 70%ni, fe’lli 
atama va so‘z birikmalar 20%ni, qolganini esa ad’ektiv va ad’verbal atama va so‘z 
birikmalar tashkil etadi. Shuningdek, harbiy leksikaning maxsus lug‘atlari bo‘g‘inli 
abbreviatsiyalardan iborat ko‘plab qisqartmalarni ham o‘z ichiga oladi. 
Harbiy atamalar – harbiy terminologiyaning katta qismini egallaydi. Tarixiy va 
siyosiy mavzular bu tilning asosiy maqsadi ob’ektlar, hodisalar va mudofaa bilan 
bog‘liq tushunchalarni ifodasi hisoblanadi. 
Bugungi ilmiy va texnik taraqqiyot jadal rivojlanayotgan dunyoda, harbiy 
atamalar va tushunchalar, shuningdek ularning ob’ektlari, rivojdanib bormoqda. Biroq, 
bu harbiy terminlar qiymatini o‘zgartirishga sabab bo‘lmaydi. 
Harbiy terminlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 
•
harbiy va siyosiy atamalar (strategik, taktik); 
•
harbiy va diplomatik atamalar (tashkilot); 
•
harbiy-texnik atamalar (qurolli kuchlar va jangovar qurol turli tarmoqlar 
tegishli). 
Harbiy atamalarda tarjima muammosi 
harbiy atama va ta’riflarni o‘z ichiga olgan chet el matnlarni tarjima 
qilganimizda tez- tez ba’zi muammolarga duch kelamizb chunki har xil tillarda 
tafovutlar bor: 
•
tushunchasi va haqiqat orasidagi qiyos yetishmasligi (armiyasi - bu zamin 
kuchlari); 
•
atamalar noto‘g‘ri yoki to‘liq tasodif (harbiy akademiyasi - asosan harbiy 
akademiyaga ko‘ra, harbiy maktab); 
•
turli mamlakatlar tizimlari qurolli kuchlari safidagi farqlar; 
•
birlik tashkiliy tuzilmasida farqlar (askar Britaniya armiyasi - va AQSh 
armiyasida - razvedka kompaniya); 
•
qisqa "hayot davrini" individual atamalar (masalan, sezilarli darajada farqli 

---