Multikulturalizmin mahiyyəti

Azərbaycan multikulturalizmi yeni dövrdə
(XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri)


Azərbaycan multikulturalizmi XIX əsrdən başlayaraq özünün yeni mər­hələsinə daxil olmuş, XIX əsrin birinci otuzilliyində Azər­bay­ca­nın şimal xanlıqlarını işğal edən Rusiya imperiyası XIX - XX əsrin əv­vəllərində Şimali Azərbaycanda apardığı müstəmləkə siyasətinin tər­kib hissəsi olan köçürmə siyasəti aparmışdır. Məqsəd ölkənin köklü əha­lisini - azərbaycanlıları assimilyasiyaya uğratmaq, bu müsəlman tor­paqlarını imperiya daxilində “əritmək” idi. Rusiya imperiyası işğal etdiyi məkanda özünün siyasi hakimiyyətini bərqərar etmək məqsədi ilə əhalisinin 90%-dən çoxunun müsəlman olduğu ölkənin etnik no­men­klaturasında xristian elementinin çəkisinin artırılmasını əsas gö­tü­rüb, qeyri-köklü xristian etnosları ölkəyə köçürməyə başlamış və ölkə əha­lisinin tərkibinə yeni etnosları - almanları və rusları daxil etmiş, er­mə­nilərin sayı kütləvi kö­çür­mə nəticəsində kəskin şəkildə artmış, nəti­cə­də ölkə əhalisinin etno-ko­n­fes­sional nomenklaturasında demoqrafik də­yişikliklər baş vermişdi.
XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, Azərbaycan multikultu­raliz­mi tarixində almanlar yer tutmuş və Azərbaycan tarixinə alman sə­hi­fə­lə­ri gətirmişlər. Аlmanların ölkə ərazisinə köçürülməsi kam­pa­ni­yası II Rus-İran(1804-1813) müharibəsinin nəticəsi olan Gülüstan mü­qa­viləsi bağlandıqdan sonra başlanmışdı. Almanları Cənubi Qafqaza, о cümlədən Azərbaycan torpaqlarına köçürərkən Rusiya imperiyası əsas məqsəd olaraq, bölgədə etno-konfessional bazanın yaranmasını və xris­tian elementin müsəlman ölkəsinə daxil olmasını götürür və əhali tər­kibində kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verməsinə çalı­şır­dı.
Bölgəyə köçürülərkən almanların ilk dalğasını Almaniyanın Vür­temberq krallığında yaşayan təriqətçilər təşkil etmişdilər. Bu al­man­ların Qafqazda məskunlaşması üçün Rusiya hakim dairələri dövlət xəzi­nəsindən 100.000 rubl pul ayırmışdı. Bu bölgəyə köç edən al­man­la­rın bir hissəsi Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşmış və 1818-1819-cu illərdə ölkədə dörd alman koloniyası yaranmışdı. Yelenedorf və Annenfeld –Gəncə torpaqlarında, Yekaterinenfeld və Aleksander­gilf – Borçalı ərazisində^*.
XIX əsrin əvvəllərində Almaniya krallıqlarından alman təri­qət­çi­lərinin Qafqazda məskunlaşma istəyinin səbəblərindən biri kon­fes­sio­nal amillə bağlı olmuşdu. Həmin dövrdə Vürtemberq krallığında lüte­ranlığa itaət edən dindarlar sırasında ortodoksal kilsədən uzaq­laş­ma hərəkatı başlanmışdı. Belə ki, XVIIIəsrin sonu XIX əsrin əv­vəl­lə­rin­də Avropa dövlətlərində baş verən sosial-siyasi proseslər onları “məş­hər günü”nün yaxınlaşması qənaətinə gətirmişdi. Yaranmış və­ziy­­yətdə “məşhər günü”nü qarşılamaq üçün fanatiklər və onların ar­dı­c­ı­lları Qüdsə yaxın bir məkandaməskunlaşmağa qərar verirlər. Məkan obyekti olaraq Qafqaz götürülür.
Alman təriqətçilərinin Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan tor­paq­la­rına köçmə arzuları başqa amillərlə də bağlı olmuşdu. Onlar Na­po­leon müharibələri nəticəsində sosial-iqtisai-siyasi həyatı dağıdılmış, ümu­milikdə tənəzzülə uğramış ölkədən qaçmaq üçün konfessional amili bəhanə etmiş, epidemiyaıarın, siyasi hakimiyyət pəra­kən­di­li­yi­nin möv­cud reallığından qurtulmaq istəmişlər. Şimali Azərbaycanda məs­kun­la­şan almanlar Rusiya imperiyasının apardığı müstəmləkə siya­sə­ti­nin tə­ləb­lərinə cavab verməsələr də ölkənin sosial-iqtisadi sahə­sinə Qərb ele­ment­lərini daxil edə bilmiş, kənd təsərrüfatında üzüm­çülük, şərabçılıq, tütün­çülük kimi sahələr, süni mineral suların hazır­lanması onların adı ilə bağlı olmuşdur. Ölkə əhalisinin tərkibinə qatı­lan al­ma­n­la­rın sayı Birinci dünya müharibəsi illərində 15.990 nəfə­rə çatmış, Azər­bay­can tarixində özünəməxsus iz qoymuşlar. Ölkə­də multikultural mü­hi­tin inkişafına təsir göstərən almanlar XX əsrinbirinci yarısında baş ve­rən sosial-siyasi təlatümləri yaşamış və Böyük Vətən müharibəsi baş­la­dıqdan sonra SSRİ-də arzuolunmaz etnik qrup kimi göstərilərək, öl­kə­nin şərqinə —Orta Asiya və Sibirə sürgün edil­miş­dilər.
XX əsrin sonlarında Azərbaycan yenidən müstəqillik əldə et­dik­dən sonra polikonfessional və polietnik əhaliyə malik olan Azər­bay­can Respublikası azsaylı xalqların hüquq və azadlıqlarının qo­run­ma­sı­nı dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri olduğunu götürmüş, öl­kədə yaşayan alman icması bu siyasətdən bəhrələnmişdir. Bu dövr­dən başlayaraq, Azərbaycan tarixinin alman səhifələri ciddi şəkildə təd­qiqatçılar tərəfindən öyrənilməyə başlamış,almanların maddi-mə­də­ni abidələri bərpa edilmiş və hal-hazırda Azərbaycan irsinin tərkib his­səsi olaraq qorunur. Azərbaycan multikultural laylarına aid olan Azər­baycan tarixinin alman səhifələrini işıqlandırmaq məqsədi ilə Azər­baycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev “Cənubi Qafqaz regionunda alman məskənlərinin salınmasının 200 illiyi haqqında” 30 avqust 2016-cı il tarixində Sərəncam imzalamışdır.