Mundarija : kirish I. Bob. Sud psixologik ekspertizasi ham jinoyatlarni ochish psixologik xizmatning ahamiyati

2.3. Advokatning psixologik madaniyati psixologik bilimlar rivojlantirish
Advokatning psixologik madaniyati yuridik shaxslarning barcha xodimlari psixologik bilimlar rivojlangan tizimiga, shuningdek, yuqori aloqa madaniyatini ta'minlaydigan mahorat va texnikaga ega bo'lishini nazarda tutadi. Psixologik madaniyat huquqiy faoliyat samaradorligini oshiradi, uning insonparvarligini oshirishga hissa qo'shadi.
Huquqiy psixologiyani o'rganish bu intizomga oid ilmiy va uslubiy adabiyotlarning etishmasligi bilan katta to'sqinlik qiladi. Ushbu ishni ochish uchun quyidagi maqsadlar qo'yiladi:
huquqiy psixologiyani psixologiya fanining bir bo'lagi sifatida ko'rib chiqishi;
huquqiy psixologiya mavzusini, usullarini, vazifalarini va tizimini ochish;
Psixologiya - odamlarning aqliy faoliyatining qonunlari va mexanizmlarini o'rganadigan fan. Ilm-fanning "psixologiyasi" yunoncha so'zlardan: "ruh" (ruh), "logos" (ta'lim berish), ya'ni qalb bilimidir, insonning ichki, öznel dunyosi haqida. "Psixologiya" atamasi XVI asr oxirida nemis o'quvchisi Goklenius tomonidan taklif qilingan.
Uzoq vaqt davomida psixologiya falsafaning ajralmas qismi sifatida rivojlangan va faqat o'n to'qqizinchi asrning o'rtalarida u mustaqil fan sifatida paydo bo'lgan. Bu psixologiya asta-sekin ilm-fanni ilm-fanga aylantirayotganligi tufayli amalga oshdi, tajribaviy psixologiya endi juda murakkab va keng qamrovli intizom tizimi.
Psixologik faoliyatning umumiy shakllarini o'rganadigan umumiy psixologiya bilan bir qatorda, tez rivojlanayotgan xususiy, amaliy psixologiya sohalari ham mavjud. Shunday qilib, muayyan turdagi faoliyat bilan shug'ullanadigan odamlarning ruhi qonunlari va mexanizmlarini o'rganadigan amaliy sanoatda bo'lgan guruhlar quyidagilardir: mehnatning psixologiyasi va nisbatan mustaqil bo'limlari - muhandislik, aviatsiya va kosmik psixologiya; ilm-fan psixologiyasi; pedagogik, harbiy, huquqiy psixologiya va boshqalar.
Tekshiruv, tergov, prokuratura va sud organlari oldida doimo keng fikr, huquqiy madaniyat, maxsus bilim va hayot tajribasi talab qiladigan, shuningdek, yuridik psixologiyani yaxshi biladigan bir qator savollar tug'iladi. Insonlarning murakkab munosabatlarini, ularning tajribalarini va harakatlarini to'g'ri tushunish uchun, jinoiy ishlarda aks ettirilgan murakkab vaziyatlarda aqliy hayot qonunlarini bilish kerak.
Huquq psixologiyasi ilmiy bilimlarning turli sohalarini o'z ichiga oladi, amaliy fanlardir va teng ravishda psixologiya va yurisprudentsiyaga tegishli. Huquq me'yorlari bilan tartibga solingan jamoatchilik bilan aloqalar sohasida odamlarning aqliy faoliyati huquqiy jihatdan tartibga solish sohasida inson faoliyatining o'ziga xosligi sababli o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi. Psixologiya nafaqat intellektual bilimlarni bilish, balki uning boshqaruvini ham ta'minlaydigan yagona fandir. Jamiyatning rivojlanishi bilan uning qiymati tobora ortib boradi.
Psixologiyaga murojaat qilish zaruriyati, uning usullari va yutuqlari amaliy muammolarni hal etishga psixologiya bilan yaqindan bog'liq yoki u bilan yaqindan bog'liq ma'lum bir ilmni kiritganda kelib chiqadi. Bu joy pedagogika, tibbiyot va huquq sohasida faoliyat olib boradi. Amaliy faoliyat, qoida tariqasida, muayyan shaxslarning muayyan harakatlarida amalga oshiriladi va bu qanday amalga oshirilganligi, ularning psixologik xususiyatlariga bog'liq. Faqat amaliy muammolarni hal qilish zarurati ijtimoiy tadqiqotlar bilan chegarada ijtimoiy, etnik, tarixiy va boshqa psixologiya sohalarining paydo bo'lishiga va rivojlanishiga olib keldi. Biroq, bu tabiatning hayotida va rivojlanishida, uning namoyon bo'lishining ijtimoiy jihatlariga murojaat qilishdagi roli tushunarli bo'lishi mumkin. Albatta, inson biologiyasi (anatomiya, fiziologiya, antropologiya) o'rganish ajralmas psixologiya va tabiiy fanlar bilan chegaradosh, ruhiy fiziologiya, Nöropsikolojinin, psychophysics va boshqa fanlar tadqiqot bilan bog'liq. - Ilmiy ma'lumotlarning butun tizimi psixologik bilimlardan foydalanish zarurligini anglatadi, fanning turli sohalari bilan bog'langan bo'ladi. Psixologiya ijtimoiy fanlar va tabiat, biologiya va tarix, tibbiyot va pedagogika, boshqaruv va huquqni birlashtiradi va boshqalar. Bu ilmiy bilim tizimidagi o'rnini belgilaydi.
Huquq psixologiyasining nazariy asoslari umumiy psixologiya bo'lib, uning kontseptual va kategorik apparatlari, umumiy aql-idrok bilimlari va insoniy aqliy faoliyat qonunlari qo'llaniladi.
Bu sohada ishlaydigan ko'pgina huquqshunos olimlar, psixologlar, agar inson psixologiyasining asosiy fani sifatida psixologiya umumiy ma'noda insonning aqliy faoliyatining eng keng tarqalgan shakllarini tadqiq qilsa, u holda huquqiy psixologiya inson psixikasining bir xil qonunlarini, turli xil aqliy
hodisalarni o'rganadi, ammo umuman emas, balki turli xil huquqiy munosabatlar sohasida (jinoyat huquqi, fuqarolik huquqi va hokazo) huquqiy munosabatlar yoki ba'zan "ba'zan haq" tizimida aytilganidek.
Ilm-fanning zamonaviy rivojlanishi, bir tomondan, ilmiy bilimlarni farqlash orqali, boshqa tomondan ayrim tarmoqlarning boshqa tarmoqlarga integratsiyalashuvi va o'zaro aloqasi bilan tavsiflanadi. Bu jarayon bir-biridan ilm-fan bilan ajralib turadigan ilmiy bilimlarning yangi tarmoqlarini yaratishga olib keladi.
Shu nuqtai nazardan psixologik va huquqiy bilimlar orasidagi bog'liqlik bo'lgan huquqiy psixologiya kabi fanni tanlash tabiiy hodisadir.
Huquq psixologiyasi psixologiya va huquqshunoslikni o'z ichiga olgan amaliy fanlardir. Sud protsessi va huquqiy faoliyat bilan bog'liq shaxslarning aqliy zonasi tabiatan turli xil ijtimoiy va huquqiy funktsiyalarni bajarish bilan bog'liq bo'lgan bir qator psixologik xususiyatlarga ega. Huquqiy munosabatlar orbitasida ishtirok etadigan shaxslarning aqliy faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari va huquqiy psixologiyani o'rganish uchun mo'ljallangan.

XULOSA
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining xalqaro aloqalari kengayib, inson huquqlarini himoya qilish sohasida xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorligi jadal rivojlanmoqda. Biroq bugungi kungacha vazirlikning ushbu yo‘nalishdagi faoliyati bir necha bo‘linmalar tomonidan ikkinchi darajali vazifalar sifatida amalga oshirib kelingan. Shular e’tiborga olinib, Farmon bilan tegishli tarkibiy bo‘limlar negizida Xalqaro hamkorlik boshqarmasi tashkil etiladi. Shuningdek, pasport tizimi talablarini amalga oshirish, xorijga chiqish, O‘zbekiston Respublikasiga kelish va bo‘lish qoidalarini bajarish ustidan nazoratni amalga oshirish masalalari bo‘yicha ham muammolar mavjud. Xorijga chiqish, kelish va fuqarolikni rasmiylashtirish boshqarmasining aholi ko‘p murojaat qiladigan tuman (shahar) bo‘limlarida ish hajmining to‘g‘ri taqsimlanmaganligi sababli noqulayliklar va sansalorliklar yuzaga kelmoqda. Ichki ishlar organlari faoliyatini tubdan isloh qilish zarurligi e’tiborga olinib, ushbu yo‘nalishda Migratsiya va fuqarolikni rasmiylashtirish bosh boshqarmasi tashkil etiladi.
•har doim aholi ko‘z o‘ngida ekanligini hamda ichki ishlar organlarining obro‘si uning xulq-atvoriga va xatti-harakatlariga bevosita bog‘liq ekanligini hamda ichki ishlar organlariga murojaat qilgan har bir fuqaroga yordam ko‘rsatish aholida ichki ishlar organi faoliyati to‘g‘risida ijobiy fikrni shakllantirishini yodda tutishi; fuqarolar bilan xushmuomala bo‘lishi, ularning murojaatlariga xolisona va vijdonan yondashishi, ayniqsa, bolalar, ayollar va qariyalarga alohida e'tibor qaratishi;
‘•ichki ishlar organlariga olib kelingan har bir inson shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega ekanligini yodda tutishi va aybsizlik prezumptsiyasi prinsipiga amal qilishi;fuqarolar bilan muloqotda sansalorlikka yo‘l qo‘ymasligi hamda bevosita o‘z vakolatlari doirasiga kirmaydigan murojaatlar yuzasidan fuqarolarni tegishli rahbar yoxud malakali mas'ul xodim bilan bog‘lashi; ichki ishlar organlariga chaqirilgan (olib kelingan) fuqaroga birinchi navbatda o‘zini tanishtirishi,
 unga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lishi, uning chaqirilishi yoxud yo‘lda to‘xtatilishi sabablarini tushuntirib berishi, uning savol va tushuntirishlariga nisbatan e'tiborli bo‘lishi, unga taalluqli masalaga oid qonun hujjatlari normalarini tanishtirishi, basharti fuqaro takroran chaqirilgan hollarda uni zudlik bilan qabul qilishi hamda ichki ishlar organlari bilan hamkorlik qilganligi uchun minnatdorlik bildirishi zarur123 . Xodimlar uchun quyidagilar qat'iyan man etiladi:
 o‘zini fuqarolardan ustun qo‘yish, ularga nisbatan bepisand munosabatda bo‘lish yoki qo‘pollik qilish, yolg‘on gapirish yoxud boshqa asossiz bahonalar bilan ularni chalg‘itish;
 fuqarolarni sha'ni va qadr-qimmatini kamsituvchi xatti-harakatlar va muomalaga (haqorat qilish) yo‘l qo‘yish, ularga nisbatan qonunga xilof ravishda jismoniy kuch ishlatish yoki shunday kuch ishlatish bilan qo‘rqitish;
 jismoniy shaxslar murojaatlarini ko‘rib chiqishdan bo‘yin tovlash yoki ko‘rib chiqishni asossiz rad etish;  xizmat zarurati bilan ichki ishlar organlariga chaqirilgan (olib kelingan) shaxslarni asossiz kuttirib qo‘yish;
 xizmatni olib borish vaqtida, shuningdek xizmat kiyimida spirtli ichimliklar iste'mol qilish
Istiqlol tufayli o`z mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotgan Respublikamiz yoshlarini yangicha ijtimoiy muhitga tayyorlash, davr ruhida tarbiyalash - shu kunning dolzarb va ustuvor vazifalaridan biridir. Hozirgi kunda Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarning taqdiri yoshlarning ma`naviy qiyofasiga, shaxsiy barkamolligiga bog`liq. Bu vazifalarni amalga oshirish insoniy o`zaro munosabatlarda demokratik tamoyillarni ongga to`la singdirishni taqozo etadi. Insonlar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlar Sharqda o`ziga xos va har bir millat psixologiyasiga mos holda shakllantirishdir. Ushbu ma`ruzalar matni jamiyatning yangilanishi davrida inson ma`naviyati va ruhiyatida ro`y berayotgan o`zgarishlarning psixologik tabiatini anglashga yordam beradi.
Psixologiyaning 300 ga yaqin sohalari mavjud. Hozirgacha 20dan ortiq sohalari taraqqiy etib kelmoqda. Jumladan, umumiy, yosh, pedagogik, tibbiyot, savdo, sport, mehnat, ijtimoiy (sotsial), oila, metodika, maxsus, menejment, psixolingvistika, parapsixologiya, muloqot, eksperimental, psixodiagnostika, taraqqiyot kabilar.
Yosh avlodni yangicha Davlat Ta`lim Standartlari asosida jaxon talablariga javob beruvchi mutaxassislar qilib tarbiyalashdan iborat. Mazkur kursni o`rganish davomida bo`lg`usi mutaxassislar yuridik fanning mazmuni, tarkibi bo`yicha tasavvurga ega bo`lishlari, bo`lg`usi mutaxassislarni tergov faoliyatining psixologik jihatlari, shaxsni uyushgan jinoyatchilik va jinoiy guruhlarni zamonaviy usullar orqali tahlil qila olish bilimlari bilan qurollantirish ko`zda tutilgan. Kursning asosiy maqsadi huquq yo`nalishidagi vazifalarni hal etishda bo`lg`usi mutaxassislarni yuridik – psixologik tayyorgarligini yaxshilashdan iborat.
Yuridik psixologiyasi fanini egallash uchun quyidagilarga e`tiborni qaratish muhimdir:
bo`lg`usi huquqshunoos mutaxassislarni professional psixologik bilimlar bilan qurollantirish;
kasbiy vazifalarni hal etishda olingan nazariy bilimlardan mohirona foydalanish va ularni hayotga, amaliyotga tadbiq etish;
huquq mutaxassisligiga xos zamonaviy kasbiy zarur bo`lgan fazilatlarni har tomonlama shakllantirish;
huquq yo`nalishida ta`lim olayotgan bo`lg`usi mutaxassislarga kerakli kasbiy qobiliyatlarni har tomonlama rivojlantirish;
kasbiy sezgirlik, xotira, tafakkur, fuqarolar bilan muloqotda bo`lish va psixologik aloqa o`rnatish mahoratiga ega bo`lishdan iborat.
Fanning asosiy maqsadi jinoyatchilikning oldini olish, uni tugatish, fuqarolarga huquqiy bilimlar berish asosida fanni rivojlantirishdir. Agar har bir fuqaro o`z haq - huquqini bilsa, dunyoqarashi keng bo`lsa, tarbiyalangan bo`lsagina jinoyatchilik kamayadi hamda uning oldi olinadi.
Yuridik psixologiya o`z oldiga bir necha vazifalarni belgilab olgan. Bular quyidagilardir:
jinoyatchilikning oldini olish;
jinoyatchilikni batamom tugatish;
yuridik shaxslar o`rtasida muloqot madaniyatini shakllantirish;
fuqarolarning huquqiy bilimdonligini rivojlantirish;
inson omilini birinchi o`ringa olib chiqish.
Yuqoridagi vazifalar asosida ish olib borilsa respublikamizni rivojlangan davlatlar qatoriga yanada tezroq olib chiqish mumkin.