Mundarija I. Bob. Kirish I i. Bob. Asosiy qism

Ovlanadigan sutemizuvchilar. Albatta ko'plab tur sutemizuvchilar
u yoki bu tarzda insonga va tabiatga katta foyda keltiradi. M DHda
350 tur sutemizuvchilardan 150 turi ovlanadi va bu jihatdan MDH
dunyoda birinchi o ‘rinda turadi. Eng ko‘p ovlanadigan sutemizuvchilarga kemiruvchilar (35 tur), yirtqichlar (41 tur), jufttuyoklilar (20
tur), kurakoyoqlilar (13 tur), tovushqonsimonlar (5—8 tur) va hasharotxo‘rlar (5 tur) turkumlarining vakillari kiradi. Olmaxon, tulki, oq
tulki (pesets), quyon, sassiqqo‘zan, suvsar, latcha, sobol, norka, qunduz,
bobyor, sug‘ur, ondatra, yenotsimon it va suvchayqar yenotlar qimmatbaho mo‘ynasi uchun ovlanadi, bu hayvonlar m o‘ynachilik sanoatining
asosini tashkil qiladi. MDH da m o‘ynachiliqdan tashqari tuyoqli
sutemizuvchilarni ovlash ham yaxshi yo‘lga qo'yilgan. G o‘sht, teri va
har xil dorivor mahsulotlar olish uchun har yili 500—600 ming bosh
atrofida tuyoqli sutemizuvchilar ovlanadi. Masalan: los, to‘ng‘iz, yelik,
maral, shimol bug‘usi va sayg‘oqlar shular jumlasiga kiradi.
Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sutemizuvchilar.
Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sutemizuvchilar inson hayotida
muhim ahamiyatga ega. Maxsus m o‘ynachilik fermalarida sobol, norka,
oq tulki, tulki, nutriya va shinshillalar m o‘ynasi uchun ko‘paytiriladi.
Q oram ollardan 0 ‘zbekistonda qora-ola, qizil dasht, Bushuyev,
Simmental, Shvits, Qozog‘iston oq boshi, Santa-Gertmda, Shortgorn
zotlari boqiladi. Bundan tashqari, Kostroma sutli va go‘shtli zotlari,
Yaroslavl sutli zoti, Xolmogor sutli zoti, olatov sutli zoti va boshqa bir
qancha qoramol zotlari oziq-ovqat manbai sifatida inson tomonidan
keng foydalaniladi. Qoramollarning 400 ga yaqin zoti mavjud.
Qoramollar Yevropa, Osiyo va Shimoliy Amerikada yashagan yowoyi
xo'kiz turidan kelib chiqqan. Inson hayotida sutemizuvchilarning ayrim
turlari (ot, eshak, tuya, ho‘kiz, it, fil) ish hayvonlari, sport va qo‘riqchi
hayvonlar sifatida ham katta ahamiyatga ega. Xonaki qo‘y zotlari yowoyi Yevropa qo‘yi — muflondan kelib chiqqan. Xonakilashtirish natijasida qo'ylarning 350 ga yaqin zotlari yaratilgan. Bu zotlarning ichida romanov qo'yi, merinos qo‘ylaridan
askaniya qo‘yi, qozoq mayin -junli qo‘yi, hisor qo'yi va qorako‘1 qo'ylari
diqqatga sazovordir. Cho'chqalarning 100 dan ortiq zotlari yaratilgan. Eng ko‘p boqiladigan cho'chqa zotlariga yirik oq cho'chqa, yirik qora cho‘chqa,
Shimoliy Kavkaz cho'chqasi, Ukraina dasht oq cho‘chqasi va boshqalar
kiradi. Uy cho'chqasining hamma zotlari ajdodi yowoyi cho'chqa —
to‘ng‘iz hisoblanadi. Otlarning ham 250 dan ortiq zotlari bor, bular qatoriga Vladimir zoti, Qorabayir, Axaltaka, Orlov, Rus yo'rg'asi, Yovmut, Laqay zotlari
kiradi. Xonaki ot zotlari yowoyi ot — tarpandan tarqalgan.
Xonaki tuyalarning ikki turi, ya’ni ikki o'rkachli tuya va bir o'rkachli
tuyalarning harbiri alohida kelib chiqqan bo'lishi mumkin. Ikki o'rkachli
tuya nisbatan yaqinda, eramizdan ikki ming yil oldin xonakilashtirilgan.
Eramizdan ming yil oldin Osiyo davlatlarida ikki o‘rkachli tuya boqilgan.
Bu tuyaning ajdodlari shubhasiz, hozirgi vaqtda ham Markaziy Osiyoda
saqlanib qolgan yowoyi ikki o'rkachli tuya bo'lgan. 1877- yilda birinchi
marta ikki o'rkachli tuyani N.M. Prjevalskiy topgan. Bir o'rkachli xonaki
tuyaning ajdodlari aniq emas. Bir o'rkachli yowoyi tuya Arabistonda
yashagan deb taxmin qilinadi. Uning xonakilashtirilishi eramizdan ikki
ming yil ilgari boshlangan. Uni, asosan Afrika va Osiyoda xonaki holatda
boqiladi.
Olimlarning ma’lumotlariga qaraganda, hozirgi bug'ular eramizdan
oldin 18 ming yil ilgari, itlar 15 ming yil ilgari, qo'ylar 8 ming yil ilgari,
echki va cho'chqalar 6,5 ming yil ilgari, qoramollar 5 ming yil ilgari
xonakilashtirilgan. Sutemizuvchilar vakillari tuproq unumdorligini
oshirishda, o'simliklar urug'ini tarqatishda, zararkunanda hasharotlarni
yo'qotishda va sanitarlar sifatida ham muhim ahamiyatga ega.