Mundarija I. Bob. Kirish I i. Bob. Asosiy qism

Qon aylanish sistemasi. Sutemizuvchilarning yuragi qushlarning yuragi singari to`rt kamerali bo`lib, (ikkita yurak bo`limi va ikkita yurak qorinchasi), katta va kichik qon aylanish doiralari to`liq ajralgan. Chap yurak qorinchasidan toq chap aorta yoyi chiqadi. Odatda chap aorta yoyidan nomsiz arteriya chiqib, o`ng o`mrov osti arteriyasi hamda uyqu arteriyalariga ajraladi, chap o`mrov osti arteriyasi aorta yoyidan mustaqil chiqadi. Orqa aorta umurtqa pog`onasining ostida joylashadi va ichki organlarga qon tomirlar ajratadi. Sutemizuvchilarda buyrak qopqa venalari bo`lmaydi, toq venalari esa tuban umurtqalilarning kardinal venalari rudimenti hisoblanadi. Oldingi tomondan qon bir juft yoki yagona toq oldingi kovak venaga
to`planib, o`ng yurak bo`lmasiga quyiladi. O`ng yurak qorinchasidan vena qoni o`pka arteriyasi o`pkaga boradi. O`pkada kislorod bilan to`yingan qon o`pka venasi orqali chap yurak bo`lmasiga quyiladi.
Ayirish sistemasi. Sutemizuvchilarning ayirish organi qorin bo`limi bel qismida joylashgan juft chanoq buyragi hisoblanadi. Buyrak loviyasimon, sirtqi po`stloq va ichki mag`iz qismidan iborat. Buyrakda hosil bo`lgan siydik 2 ta siydik yo`li orqali siydik pufagiga, undan siydik-tanosil teshigi orqali tashqariga chiqariladi.
Jinsiy sistemasi. Erkak hayvonlarda tana bo`shlig`ida yoki yorg`oqda bir juft urug`don joylashgan. Urug`donda yetilgan urug` hujayralari urug` yo`li bilan kopulyativ organi orqali tashqariga chiqariladi. Siydik pufagi bilan jinsiy organ ildizi oralig`ida prostata bezi bo`ladi. Bu bezning ajratgan suyuqligi urug`ni suyultiradi va spermatozoidni faollashtiradi. Urg`ochi hayvonlarda tana bo`shlig`ida bir juft tuxumdonlar joylashgan. Yetilgan tuxum tana bo`shlig`iga, u yerdan tuxum yo`lining fallopiy naychasi orqali bachadonga tushadi. Bachadon qinga ochiladi. Ko`pchilik sutemizuvchilar bachadonida yo`ldosh hosil bo`ladi. Yo`ldosh orqali embrion ona organizmi bilan bog`langan bo`lib, undan oziq moddalar va kislorod oladi. Yo`ldosh allantoisning tashqi devori seroz qavat bilan qo`shilib ko`p bo`rtmali (vorsinkali) xorion hosil qiladi. Xorion bachadonning ichki shilimshiq qavati bilan qo`shilishi tufayli yo`ldosh hosil bo`ladi.
Ko’payishi– sut emizuvchilarni juda ko’p turkumlarida jinsiy dimorfizm ko’zga tashlanmaydi. Ko’pgina kurak oyoqlilar va juft tuyoqlilar qisman xartumlilar, maymunlar, yirtqichlar esa erkagi yolli, urochisi yolsiz bo’ladigan sher bunga kirmaydi. Bularning faqat erkagida shox bo’ladi. Sut emuzuvchilar turli yoshda voyaga etadi. Masalan: fillar 20-25 yoshda bo’ri 1 yoshda, mayda kemiruvchilar esa bir oyligida yoshiga yetmasdan balog’atga yetadi. Ayni vaqtda urg’ochisi erkagidan oldin ham voyaga yetadi. Masalan: moralning urg’ochisi 2 yoshda, erkagi 5 yoshda. Ko’p sut emizuvchilar urchish vaqtida juft-juft bo’lib yuradi. Erkagi bir nechta ba’zan butun bir poda urg’ochi bilan yurib, ularni boshqa erkaklaridan saqlaydigan, tipik “poligam” sut emizuvchilar ham oz emas. Bularga otlar, eshshaklar, qo’y, echki va bir qancha juf tuyoqlilar kiradi. Quloqli tyulenlar atrofida urg’ochilarini yig’ib “xaram” hosil qiladi. Ko’p sut emizuvchilar yilida bir marta bolalaydi. Ba’zilari esa sharoiti qancha yaxshi bo’lsa shuncha bolalaydi. Katta sut emizuvchilar 1 ta kichiklari esa ko’plab bola tuadi va shunga qarab sut bezlari soni turlicha bo’ladi. Masalan: sichqonlar, kalamush, olaxo’rjunli sichqon - 18 tagacha, cho’chqa 10-12, it 8-10 ta, oq tulki ham 18 ta, ko’rshapalak - 1 ta bola tug’adi. “Kuyukish” deb ataladigan qo’shilish davri ham juda har xil bo’ladi. Masalan: itsimonlar qish oxirida kuyuksa, mayda kemiruvchilar yozda qo’shiladi. Ko’rshapalaklar kuzda o’rchiydi va erkagining spermatazoidi qish bo’yi urg’ochisining jinsiy organida saqlanib bahorda tuxumini urug’lantiradi. Homiladorlik davri turlicha: mayda kemiruvchilar 18-20 kun. Quyon-1 oy, tovushqon-50 kun, it-2 oy, ayiq-7-8 oy, ot-11oy, tuya-12, fil-20 oy.