Mundarija kirish Andijon viloyati Namangan viloyati Fargona viloyati Geografik o‘rni va tabiiy sharoiti Xulosa Foydalangan adabiyotlar Ilovalar kirish

Geografik o‘rni va tabiiy sharoiti 4-rasm
https://uz.wikipedia.org/wiki/
Viloyat ogir sanoatining yirik korxonalari Farg‘ona neftni kayta ishlash zavodi (u Yaponiya firmalari bilan birgalikda qayta ta’mirlangan, buning uchun 250 mln. AQSH dollariga yakin mablag‘ sarflangan), Farg‘ona-azot, Fargona kimyoviy tola zavodlari, Qo‘qon superfosfat zavodi, "Yevraziya TAPO - DISK" QK, Farg‘ona va Qo‘kon mexanika zavodlari va boshqalar. Shuningdek, bu yerda Farg‘ona "Azot" ishlab chiqarish birlashmasi, "Kuvasoytsement", viloyatning turli xududlarida tashkil etilgan to‘qimachilik qo‘shma korxonalari xam faoliyat ko‘rsatishmokda. Ular orasida Toshlokda tashkil etilgan to‘qimachilik QK katta eksport saloxiyatiga ega. Farg‘onada 1927 yilda qurilgan, xozirgi nomi o‘zgargan to‘kimachilik kombinati respublikamizda bu turdagi sanoat korxonalari ni ng dastlabkisi edi. Oltiarik (Hamza) neftni kayta ishlash zavodi esa o‘tgan asrning boshlarida kurilgan.
2012-yilda viloyatda 511 ming tonna benzin (2009 Y.-83 5 ming t.), 543 ming tonna dizel yonilgisi (2009-yilda 891 ming t.) ishlab chiqarilgan. Bu yerda katta miqdorda mineral o‘g‘itlar, karbomid, sement va boshka sanoat maxsulotlari tayyorlanadi. Bir yilda 109 ming t omixta yem, 75-80 ming t paxta tolasi, 60-70 mln. kv m ip-gazlama, 3,5 mln dona trikotaj, 20-25 ming t o‘simlik yog‘i, 250 ming t un va boshqa maxsulotlar xdm ishlab chikariladi. Taqqoslash uchun: 2000-yillarda viloyatda 130-140 ming tonna neft, 1,1 mln tonna benzin, 1,5 mln. tonna dizel yokilg‘isi, 140 ming tonna atrofida mineral o‘gitlar, 750 ming t sement, 100 ming tonnaga yaqin paxta tolasi, 53 mln. kv. m ip va 2,0 mln. kv. m ipak gazlama, 10 mln juft paypoq, 26,5 ming tonna tozalangan o‘simlik yog‘i tayyorlangan edi. Umuman olganda, Farg‘ona viloyati xozirgi vaktda o‘zining sanoat ishlab chikarish saloxiyati bo‘yicha respublikamizda Toshkent shaxri va viloyati qamda Qashkadaryodan keyingi o‘rinda turadi.
Elektr energetika bazasini Farg‘ona IEM va Kuvasoy IES tashkil etadi. Mamlakatimiz mikyosida viloyat yokilg‘i, neft va neft kimyosi, mineral o‘g‘itlar, sement kabilarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Shuningdek, bu yerda spirt (Ko‘kon), Asaka avtomobillari uchun oyna ("Kvars" Kuvasoy), o‘simlik yog‘i va xo‘jalik sovunlari (Farg‘ona va Qo‘qon), konserva (Farg‘ona), qandolat va mebel (Quva) ishlab chikarish xam rivojlangan. Paxta tozalash zavodlari barcha kishlok tumanlari markazlarida mavjud.
Viloyat sanoatini xududiy tashkil etishda Farg‘ona-Marg‘ilon sanoat tuguni yetakchi mavqega ega. Bu yerda mintaqaning asosiy sanoat korxonalari mujassamlashgani bone, ishlab chikarishnnng aglomeratsiya samaradorligi yuqori. Shu bilan birga, ishlab chiqarish geografiyasida Ko‘kon sanoat tugunining xam mavkei ko‘zga ko‘rinarli. Farg‘onada qadimdan xunarmandchilik va kosibchilik rivoj topgan. Do‘ppi tikish, sopol buyumlar yasash (kulolchilik), yog‘ochda o‘ymakorlik ishlariii bajarish kabilar Qo‘kon, Marg‘ilon, Rishton, Bog‘dod va boshka shaxarlarda tarixan shakllangan.
Sanoat maxsulotining 42,0 foizi birgina Farg‘ona shaxri zimmasiga tushadi; Kuvasoy viloyat yalpi sanoat maxsulotining 12,0 %, Ko‘kon -11,4%, Toshloq tumani - 8,6 % ni beradi. Ayni vaktda Buvayda, Yozyovon, Oltiarik, Qo‘shtepa, So‘x, Uchko‘prik, Farg‘ona, Furqat tumanlarida kishlok sanoati nihoyatda suyet darajada (30-ilova). Bir vaktlar xon atlasi bilan dunyoga mashxur bo‘lgan Marg‘ilon shaxri xozirgi vaktda depressiv xolatda. U viloyat sanoat maxsulotining bor-yo‘g‘i 2,7 foizini beradi, xolos; Qo‘qon paypoq ishlab chikarish korxonasining xolati xam deyarli shunga o‘xshash.
XIM ishlab chiqarishda Farg‘ona shaxrining xissasi - 33,6%, Ko‘konniki - 17,8 %, Quvasoyniki - 8,2 % va h.k. Bu borada xam So‘x, Qo‘shtepa, Kuva tumanlari orkada. Axoli jon boshiga xisoblaganda, sanoat maxsuloti shaxarlarda va kishlok tumanlari orasida faqat Toshlokda yuqori; Bog‘dod xamda Dang‘ara tumanlarida nisbatan kattarok. O‘rtacha ko‘rsatkich, asosan, shaharlar xisobidan (Farg‘ona, Qo‘kon va Kuvasoy) shakllangan.
Kishlok xo‘jaligi geografiney. Farg‘ona viloyati respublikamizda muxim kishlok xo‘jaligi rayoni xam xisoblanadi. Viloyat mamlakat yalpi kishlok xo‘jaligi maxsulotining 8,3 foizini beradi. Bu yerda paxta va pilla yetishtirish, sabzavotchilik va bog‘dorchilik yaxshi rivojlangan. Jami kishlok xo‘jaligi maxsulotining 62,0 foizi dexkrnchilikka to‘g‘ri keladi. Fermer xo‘jaliklarida agroiqtisodiyet maxsulotining 34,4 foizi yetishtiriladi. 29-ilovada keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, viloyat umumiy yer maydonining 45,5 foizi kishlok xo‘jaligida foydalaniladi. Ushbu ko‘rsatkich Rishton, Uchko‘prik, Bog‘dod, Buvayda va Qo‘shtepa tumanlarida yuqori (jami maydonning 60-70 foizi atrofida), Sux, Oltiariq, Beshariq, O‘zbekiston, Farg‘ona tumanlarida nisbatan ozrok. Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlar tarkibida sug‘oriladigan yerlar ulushi o‘rtacha 93,9 %. Bunday yerlar xam Qo‘shtepa, Buvayda, Oltiarik, Toshlok, Yozyovon kishlok tumanlarida ko‘prok. Ayni paytda So‘x, Rishton, Uchko‘prik tumanlarida sug‘oriladigan yerlar ulushi ozrok. Ekin ekiladigan maydonlar kishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlarning 78,3 foizini tashkil qiladi, yaylov va pichanzorlar - 7,4 %. Intensiv kishlok xo‘jaligi, ya’ni sug‘orma dexkonchilik, xususan Oltiarik, Qo‘shtepa, Quva, Toshlok tumanlarida yaxshi yo‘lga ko‘yilgan, yaylov va pichanzorlar esa So‘x, Rishton, O‘zbekiston, Besharik tumanlarida ko‘proq. Jami ekin maydoni viloyat bo‘yicha 290 ming gektar (2000 yilda 300 ming ga) bo‘lib, uning 244 ming gektari fermer xo‘jaliklariga biriktirilgan. Donli ekinlar 2012-yilda 132 ming gektarga ekilib, undan 771 ming tonna xosil olingan; xosildorlik - 58,5 s/gani tashkil etgan (shu jumladan, bug‘doy maydoni 128,0 ming ga, yalpi hosil - 740 ming tonna). Boshka donli ekinlardan kisman makkajo‘xori xam ekiladi.
Shunday kilib, viloyat iktisodiyotida, ishlab chikarishni texnologik jihatdan tashkil kilish nuktai nazaridan, neft-gaz-kimyo, agroindustrial, to‘kimachilik industrial hamda kurilish materiallari majmualarini ajratish mumkin. Xususan, neftni kayta ishlash va undan tegishli yonilg‘i va kimyoviy mahsulotlarni ishlab chikarish, paxta u bilan hududiy - davrii va texnologik jihatdan uyg‘unlashgan pillachilik hamda ularning xom ashyosini kayta ishlash, gazlama, trikotaj va tikuvchilik, to‘kimachilik mashinasozligining mavjudligi agroindustrial energiya ishlab chikarish siklini ham mukammal, to‘lik darajada shakllanganligini ko‘rsatadi.
Ijgimoiy sohalar va ularning geografiyasi. Aholi zich, uni ish bilan band kilish muammosi keskin bo‘lgan mintakalarda ijgimoiy sohalarni rivojlantirish o‘ta dolzarb masaladir. Yangi ish o‘rinlarining kuprok kismini kishlok joylarda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohalarida tashkil etilishi ushbu muammoni, qisman bo‘lsada, yechishga yordam beradi. Respublikamiz, shu jumladan, Farg‘ona viloyatida ham bu sohalar, ayniqsa *'Qishlok" yiliga doyr Davlat dasturini amalga oshirish jarayonida rivojlanib bormokda. Jumladan, chakana savdo aylanmasi birgina 2012-yilda 118,7 foizga o‘sgan.
Chakana savdo aylanmasining 28,0 foizi Farg‘ona, 13,6 foizi Qo‘qon shahriga to‘g‘ri keladi. Sababi, bu shaharlar katta rayon xosil qiluvchi va rayonga xizmat ko‘rsatuvchi yirik markazlar sanaladi. Qishlok tumanlari darajasida esa Farg‘ona (7,6 %), Quva (4,2 %), Oltiariq (3,5 %) oldinda turadi. Birok bu salohiyatni belgilovchi ko‘rsatkichlar real holatni aks ettirmaydi. Bu borada aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan raqamlar katta
mazmun kasb etadi. Shu nuktai nazardan, Quva, Yozyovon va So‘x tumanlarida vaziyat nisbatan yaxshiroq.


Xulosa
Rayon tabiiy resurslarga boy emas, unda mehnat resurslari ko‘prok, xolos. Binobarin, vodiy uchligi, ya’ni tabiati, aholisi, xo‘jaligini piramida shaklida tasvirlansa, uning birinchi qavati (tabiati) nihoyatda nozik, ikkinchi qavati, ya’ni demografik vaziyati yoki yuki vazmin, xo‘jaligi esa o‘rtacha. Shu bois, aytish mumkinki, Farg‘ona iktisodiy rayonida antropogen bosimning nihoyatda yuqoriligi, yer va suv resurslarining cheklanganligi bu hududning eng muhim geografik xususiyatlarini belgilab beradi.
Farg‘ona iqtisodiy rayoni Uzbekistan Respublikasi yalpi ichki maqsulotining 17,5 foizini, sanoatini 23,9 %, qishloq xo‘jalik ma\sulotining 26,1 foizini ta’minlaydi; pullik xizmatlarda uning ulushi 24,6 %, chakana savdoda 22,8 %, tashqi savdo aylanmasida - 16,0 % (2013 y.).Rayon mamlakatimiz hududiy me\nat taqsimotida qishlok xo‘jaligi, xususan, paxta va pilla, meva va uzum, sanoatida esa avtomobilsozlik, to‘qimachilik, kimyo va neft kimyosiga ixtisoslashgan. Geografik o‘rni, siyosiy geografik vaziyati transchegaraviy bo‘lganligi sababli, bu yerda ichki transport infratuzilmasi ancha rivojlangan. Mintaqaning aloqa yo‘llari Tojikiston Respublikasi ning So‘gd, Qirg‘iziston Respublikasining Botken, Jalolobod va Ush viloyatlari bilan bog‘langan. Kishlok xo‘jaligi geografiney. Farg‘ona viloyati respublikamizda muxim kishlok xo‘jaligi rayoni xam xisoblanadi. Viloyat mamlakat yalpi kishlok xo‘jaligi maxsulotining 8,3 foizini beradi. Bu yerda paxta va pilla yetishtirish, sabzavotchilik va bog‘dorchilik yaxshi rivojlangan. Jami kishlok xo‘jaligi maxsulotining 62,0 foizi dexkrnchilikka to‘g‘ri keladi. Fermer xo‘jaliklarida agroiqtisodiyet maxsulotining 34,4 foizi yetishtiriladi. 29-ilovada keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, viloyat umumiy yer maydonining 45,5 foizi kishlok xo‘jaligida foydalaniladi.